Op reis met Vlaamse meesters: Had het wegkwijnende Brugge van de 19e eeuw meer romantiek dan nu?

In 1904 voltooide Fernand Khnopff zijn meest raadselachtige werk met het oude Brugge als decor. Met pastel en potlood tekende hij bijzonder accuraat de trapgevelwoningen van het Sint-Franciscus Xaveriusziekenhuis. Het betrof een deel van de kloostergebouwen die de Zwarte Zusters bewoonden aan de toenmalige Hans Memlingplaats, nu de Woensdagmarkt. De nissen, kozijnen en de Tudorboogpoort zijn met veel precisie getekend.

Maar dan houdt het op. Abrupt krijgt het werk een bijzonder surrealistisch trekje. De rest van de tekening verdwijnt in een mystiek en weemoedig waas. Een blauwachtige zee reikt helemaal tot aan de gebouwen. Geen levende ziel is te bekennen. Enkel een boordsteen en de sokkel van het standbeeld van Hans Memling blijven over. Zelfs Memling lijkt ontkomen in de oneindige leegte. Weg van zijn sokkel, gevlucht voor het opkomende water?  

Van vrees voor de gevolgen van klimaatopwarming was nog geen sprake. Waarom liet Khnopff dan de zee tot in Brugge reiken? In het verarmde Brugge werden rond de eeuwwisseling plannen gesmeed om Zeebrugge om te bouwen tot een industriële zeehaven met tentakels tot in de oude stad. In 1897 was al een akkoord gesloten voor een zeekanaal en een Brugse binnenhaven. Ze zou vooral de noordkant van de stad Brugge bedreigen, waar de Memlingplaats lag. Khnopff zag mogelijk zijn verstilde Brugge ten prooi vallen aan de vooruitgang.

Het is niet de enige denkbare interpretatie van "Een verlaten stad". Misschien kwam de zee niet naar Brugge, maar trok ze zich net terug. Sommigen denken dat Khnopff wilde verwijzen naar de verzanding van het Zwin die er voor zorgde dat Brugge haar beste dagen als handelstad achter zich had. Het grote grijs zou vooral staan voor de stad die na een rijk verleden ingeslapen was, afgesloten van de wereld.

Fernand Khnopff had een afkeer van de vooruitgang die hij overal zag in de industrialisering en de eerste toeristen die de stad ontdekten. Brugge zoals hij het in zijn jonge jaren had gekend stond voor verlaten kades, lege straten, verstild water en de melancholie van gebouwen met een lange geschiedenis. Onmiskenbaar is de invloed van de legendarische symbolistische roman uit 1892, "Bruges-la-morte" van Georges Rodenbach. Khnopff ontwierp illustraties voor dit noodlotsdrama dat zich afspeelde in een mystiek Brugge, ver van de nieuwe tijden.

Khnopff maakte deel uit van de artistieke stroming, het symbolisme. Het waren vreemde vogels die vluchtten voor de geïndustrialiseerde wereld in een droomwereld bevolkt door raadselachtige vrouwen, mythische figuren en verstilde landschappen. Het fin de siècle was een periode van vertwijfeling. De industrialisering had littekens nagelaten. Religie bood niet overal meer een antwoord op. Darwin en Freud hadden bewezen dat de mens werd voortgestuwd en gemanipuleerd door natuurwetten en hersenchemie. De symbolisten wilden antwoorden met spiritualisme en een teruggrijpen naar natuur en traditie.

Het oude Brugge tekende Khnopff vooral aan de hand van foto's. Voor "Een verlaten stad" moet hij gewerkt hebben met een foto genomen op de hoek van de huidige Woensdagmarkt en de Genthof. De trapgevelwoningen van het Sint-Franciscus Xaveriusziekenhuis zijn vandaag nog perfect te herkennen. Om de spirituele ervaring van Khnopff te ondergaan, is het zaak de omliggende gebouwen en vooral de gekasseide autoparking weg te denken. En Khnopff's atmosferische stilte?  Misschien op een koude, nevelachtige winterdag die de toeristen thuishoudt.

Tenslotte, waarom verloor die arme Hans Memling zijn plein in Brugge? Bij de grote stadsfusie van 1972 werd geopteerd voor "welluidendheid" en "gemakkelijke uit te spreken en te schrijven namen" van straten en pleinen. Het werd de Woensdagmarkt. Gelukkig heeft Memling zijn witmarmeren standbeeld nog op de Woensdagmarkt.