Filterbubbel op sociale media? Valt nogal mee

Internetgebruikers opgepast, u kunt zomaar in een filterbubbel belanden. Algoritmen die menen te weten wat u interesseert, creëren een comfortabele luchtbel waar alleen behaaglijke inhoud binnensijpelt. Zonder dat u er erg in heeft, komt u vooral meningen en nieuws tegen die uw wereldbeeld bevestigen, terwijl andere perspectieven zijn weggefilterd.

Gevaar voor democratie

De term filterbubbel werd gemunt door internetactivist Eli Pariser, in zijn wereldberoemde boek uit 2011. Het door hem geschetste beeld duikt nog altijd op in verhalen over de groeiende macht van sociale media. Zeker nu personalisatie alledaagser is geworden: nieuwsdienst Blendle raadt gebruikers onder meer artikelen aan op basis van hun interesses, verschillende media werken aan gepersonaliseerde nieuwsbrieven.

Zulke ontwikkelingen zouden een gevaar vormen voor onze persoonlijke ontwikkeling en zouden leiden tot meer polarisatie in de samenleving. De High Level Group on Media Freedom and Pluralism van de Europese Commissie noemde ‘geautomatiseerde filtermechanismen’ enige jaren geleden zelfs een potentieel gevaar voor de democratie. Het is het beeld van de internetgebruiker als weerloze speelbal van algoritmen, overgeleverd aan wat die sociale media hem voorschotelen. 

Maar is het ook waar? Drijven de algoritmen van Google, Facebook, Twitter en consorten ons als makke schapen steeds nauwere bubbels in, waardoor we alleen nog maar ons eigen gelijk bevestigd zien? De afgelopen jaren besloten onderzoekers wereldwijd dat uit te zoeken.

“Echokamer”

Ze zagen allereerst dat mensen inderdaad de neiging hebben om zichzelf online te omringen met gelijkgestemden. Zoals we ook in het offline leven de neiging hebben om mensen met een soortgelijke achtergrond of levensvisie om ons heen te verzamelen, zeggen de Nederlandse communicatiewetenschapper Judith Möller (Universiteit van Amsterdam) en politicoloog Rebekah Tromble (Universiteit Leiden), die beiden onderzoek doen naar filterbubbels. Zij noemen zulke sociale kringen waarin gelijkgestemden oververtegenwoordigd zijn “echokamers”. 

Zo beschrijven onderzoekers uit Finland en Qatar na een analyse van tientallen miljoenen tweets hoe twitteraars met een sterke politieke voorkeur vooral berichten uit het eigen politieke kamp tegenkomen. De uiteinden van de politieke spectra tweeten goeddeels langs elkaar heen. 

Maar echokamer is geen synoniem voor filterbubbel, benadrukken de twee onderzoekers. Online-echokamers ontstaan doordat we vrienden toevoegen uit onze offline-omgeving, het liefst klikken op berichten die ons wereldbeeld bevestigen en negeren wat daar niet bij past. Menselijk gedrag, dus. De filterbubbel, daarentegen, is het resultaat van algoritmen, die het effect van de bestaande echokamers nog eens extra versterken door afwijkende meningen niet eens meer op onze beeldschermen toe te laten. Zoals Möller samenvat: “De echokamer is niet meer dan een hippe manier om over verzuiling te praten. De filterbubbel zorgt ervoor dat, zonder dat je er controle over hebt, de muren van de echokamers op je afkomen.”

Flinterdun bewijs

Na het invloedrijke boek van Pariser kwam veel onderzoek op gang naar filterbubbels, vervolgt ze. Zelf schreef ze mee aan een overzichtsstudie, die dit onderzoek bundelt om te zien of algoritmen daadwerkelijk zoveel impact hebben op ons wereldbeeld en polarisatie in de hand werken. De conclusie: bewijs daarvoor is flinterdun.

Een van de redenen is dat mensen niet alleen maar op Facebook of Twitter zitten, aldus Sanne Kruikemeier, die aan de Nederlandse Universiteit van Amsterdam politieke communicatie en journalistiek onderzoekt. “We gebruiken over het algemeen veel nieuwsbronnen naast en door elkaar. Twitter naast het Journaal, Facebook naast een krant.”

Positief effect

Onderzoekers uit Oxford, Engeland en Ottawa, Canada trekken dezelfde conclusie in hun studie ‘De echokamer is overschat’ uit 2018. Als gebruikers op een sociaal medium eenzijdige informatie over politiek krijgen aangeboden, zegt dat niets over de informatie die ze op andere plekken tot zich nemen, zoals elders op internet of op televisie, schrijven zij. Slechts een klein deel van de mensen zal volgens hen in een filterbubbel leven.

Sterker nog, sociale media kunnen zelfs een positief effect hebben op de diversiteit van onze informatievoorziening, volgens voornoemde experts. Je kunt er juist in aanraking komen met mensen en meningen die in het dagelijks leven buiten beeld blijven, blijkt onder meer uit vragenlijsten van de Universiteit van Oxford onder gebruikers en niet-gebruikers van sociale media. Waar het in het offlineleven lastig kan zijn om radicaal andersdenkenden tegen te komen onder collega’s of vrienden, langs het sportveld of op het buurtfeest, daar zijn ze vooral op Twitter maar een paar muisklikken van je verwijderd.

Besloten pagina's

Is de filterbubbel hiermee naar het rijk der fabelen verwezen? Niet helemaal. Allereerst is nauwelijks bekend hoe het in de begindagen van sociale media met filterbubbels gesteld was, in de tijd dat Pariser met zijn boek kwam. “Het zou kunnen dat het effect toen wel sterk was, maar dat de platformen hun algoritmen hebben aangepast, of gebruikers er beter mee omgaan”, zegt Rebekah Tromble. “We hebben simpelweg haast geen data uit die tijd.”

Hiernaast mag het bubbeleffect op de schaal van hele bevolkingen weinig voorstellen, in individuele gevallen kunnen algoritmen allicht een filterbubbel creëren. “De een zal in aanraking komen met andere meningen en hierdoor een diverser wereldbeeld krijgen, de ander zal juist feller worden in zijn oude standpunten”, aldus Tromble.

Ook is er nog genoeg dat niet bekend is over de werking van algoritmen op sociale media. Zo is een van de manco’s van onderzoek naar platformen als Facebook en Instagram dat wetenschappers geen beschikking hebben over de originele data, omdat deze platformen grotendeels werken met besloten pagina’s. Slechts een beperkt aantal pagina’s is openbaar, de meesten zijn alleen zichtbaar voor vrienden, zodat grootschalig wetenschappelijk onderzoek naar het gedrag van gebruikers moeilijk is. Bij Twitter is dat anders, omdat veel Twitterprofielen openbaar zijn, maar daarop zit maar een beperkt deel van de bevolking. 

Niet weerloos

Dan is er nog het bijzondere geval van YouTube. Het videoplatform heeft volgens Rebekah Tromble wél een duidelijk sturende werking op specifieke groepen gebruikers. “Het gaat dan niet om klassieke filterbubbels, waarbij gebruikers alleen hun eigen mening bevestigd zien, maar juist om algoritmen die de neiging hebben mensen steeds extremere inhoud voor te schotelen.”

Niet dat die algoritmen een politieke agenda hebben. Ze zijn simpelweg ingesteld om gebruikers vast te houden en te laten terugkeren. Op sommige onderwerpen blijken extremere filmpjes nou eenmaal goed te scoren. 

Als ze hun gang kunnen gaan, krijgen geïnteresseerden in een onderwerp als migratie al snel YouTube-filmpjes aangeraden met scherpe politieke meningen. Wie deze bekijkt, ziet kanalen met nog verdergaande standpunten verschijnen. Uiteindelijk kunnen gebruikers zo in de hoek van complotdenkers belanden. 

Dat het nu wel meevalt met de filterbubbel, garandeert bovendien niet dat dit zo blijft, benadrukt ze. Platformen kunnen hun algoritmen wijzigen, het mediagebruik verandert. “We zien nu bijvoorbeeld dat jongeren zwaarder leunen op internet en sociale media als bron voor nieuws”, zegt ze.

Het kritisch volgen van ontwikkelingen op het gebied van personalisatie-algoritmen en investeren in mediawijsheid blijft volgens haar van belang. Maar, concludeert ze, “we moeten oppassen met het idee dat algoritmen burgers tot passieve, weerloze slachtoffers maken. Dat is niet zo. De burger is niet weerloos tegen filterbubbels.”