Wisseling van de troon in Tokio gaat zo

De oude keizer Akihito

Het verleden van zijn vader Hirohito bleef lang aan hem kleven. Toch wist Akihito als keizer zijn eigen weg te gaan, met eerbied voor traditie.

Een baby huilt luid en in de hoek staan turntoestellen half afgedekt achter een gordijn als de Japanse keizer Akihito en zijn vrouw Michiko in maart 2011 een gymzaal in Tokio binnenkomen waar slachtoffers van de verwoestende tsunami worden opgevangen. Het keizerlijke paar, opvallend informeel gekleed – hij in een vrijetijdsjasje boven een grijze pantalon, zij in een blauw vest –, knielen neer bij een slachtoffer op een gymmat voor een gesprekje.

Het tafereel was tekenend voor Akihito, die na een tumultueuze periode in de Japanse geschiedenis zijn ambt een meer menselijk gezicht wilde geven. Niet alleen in eigen land. Het was ook Akihito die in de buurlanden openlijk spijt betuigde voor Japanse oorlogsmisdaden.

Afgezien van hun beider liefde voor zeedieren, stond hij in veel opzichten diametraal tegenover zijn vader, keizer Hirohito. De eerste keer dat Japanners diens stem hoorden was in 1945, toen Hirohito in formele, door burgers nauwelijks te begrijpen hoftaal de capitulatie aankondigde, omdat de oorlog zich ‘niet noodzakelijk voor Japan in de goede richting bewoog’.

Onder Hirohito was Japan een militaristische en nationalistische richting opgeschoven en had het land zich enthousiast in de Tweede Wereldoorlog gestort. Na de overgave hielden de Amerikaanse bezetters de keizer ondanks diens medeplichtigheid op zijn post – zij het in uitgeklede vorm. Hirohito werd ontdaan van ‘elk macht aangaande de regering’, en moest het oude dogma afzweren dat de keizer afstamde van de goden. Voortaan moest de keizer het doen als ‘symbool van de staat en de eenheid van het volk’, maar dat bleef moeilijk voor Hirohito, die was opgevoed in de traditie dat keizers zich verre van het volk dienden te houden. Zijn oudste zoon Akihito, daarentegen, zat de nieuwe jas als gegoten.

Akihito werd op 23 december 1933 in Tokio geboren. De jonge prins werd opgevoed door hofdames en bracht zijn jeugd gescheiden van zijn ouders door.

Akihito, die Engelstalig onderwijs kreeg van een Amerikaanse docente en korte tijd politicologie en economie studeerde, liet als kroonprins al een zekere eigenzinnigheid zien. In 1959 brak hij met een eeuwenoude traditie door het burgermeisje Michiko Shoda te huwen. Hij ontmoette haar bij een tenniswedstrijd op een vakantieoord en was op slag verliefd. De machtige keizerlijke hofhouding was tegen, maar Akihito hield voet bij stuk.

Samen met Michiko zocht hij naar vrijheid waar het kon. Het paar reisde veel en hun kinderen werden niet zoals voorheen normaal was, elders opgevoerd. Akihito liet zich eens ontvallen dat de de keizerlijke familie op een stel ‘robots’ leek. Zelf nam hij zich voor de familie ‘dichter bij het volk’ brengen.

Zijn vader stierf in 1989. Het jaar erop werd de 55-jarige Akihito de 125ste keizer van Japan. Zijn regeerperiode kreeg de naam Heisei, wat ‘Vrede bewerkstelligen’ betekent. Akihito handelde ernaar: tijdens zijn vele reizen naar landen die slachtoffer waren geweest van het Japanse imperialisme was hij scheutig met spijtbetuigingen. Al in zijn eerste jaar als keizer verklaarde hij tegen de Zuid-Koreaanse president dat Japan ‘veel leed’ had veroorzaakt in Korea. ‘De spijt die ik hier over voel zal ik nooit vergeten.’

In 2015 zei hij tijdens de jaarlijkse herdenking van de capitulatie ‘diepe wroeging’ te voelen over de oorlog – grote woorden in Japan.

Ook in het binnenland wilde hij een helende rol vervullen. In 1975 bezocht hij daarom Okinawa, het eiland dat tot drie jaar eerder onder Amerikaans beheer was gebleven en waar eenderde van de bevolking tijdens de oorlog was omgekomen. De rol van Akihito’s vader waren ze daar nog niet vergeten. Bij het oorlogsmonument gooide een man een benzinebom richting de kroonprins en zijn vrouw. Het paar bleef ongedeerd en keerde een paar uur later terug naar het monument, waarbij ze hun tranen de vrije loop lieten. Met dat gebaar won hij de harten van veel Japanners.

De keizer lapte ook weleens de formaliteiten aan zijn laars, tot afgrijzen van de conservatieve ijzervreters binnen de hofhouding. Tijdens een staatsbezoek aan Nederland in mei 2000 hield Akihito op het Rapenburg in Leiden bij een studentenhuis halt om met uit het raam hangende bewoners een praatje te maken.

Ook in zijn afscheid toonde hij karakter. Volgens velen hoort de keizer in het harnas te sterven, maar daar zat Akihito niet op te wachten. Na een hartoperatie in 2012 ging hij snel achteruit en verlangde hij naar rust. In een zeldzame tv-toespraak zei hij dat hij zich niet lang meer in staat achtte zijn functie goed te vervullen. De regering moest wel meebuigen. Het Japanse parlement nam een eenmalige abdicatiewet aan die het Akihito toestond plaats te maken voor zijn zoon Naruhito. Een menselijk gebaar.

De nieuwe keizer Naruhito

Waar zijn vader Akihito het ambt van keizer menselijk maakte, zal Naruhito het instituut willen moderniseren.

Met de 59-jarige Naruhito, die op 1 mei de 126ste keizer van Japan wordt, krijgen de oerconservatieve ambtenaren van de Keizerlijke Hofhouding nog heel wat te stellen. De kroonprins is vaak kritisch geweest over de knellende regels, zeker nadat zijn vrouw Masako er flink ­depressief van is geworden.

Naruhito volgde de keizerlijke gang langs elitescholen in Tokio, maar na het behalen van een bachelorsdiploma geschiedenis vertrok hij op eigen initiatief naar de universiteit van Oxford. Daar bestudeerde hij de rivier de Theems als historische transportroute. Wegen en waterwegen fascineerden hem, verklaarde Naruhito. ‘Aangezien ik een leven leidt met weinig kansen om er vrij op uit te gaan, zijn wegen als het ware een kostbare brug naar het onbekende.’

Die periode in Oxford, waarin hij ook door Europa reisde, noemde hij later ‘de gelukkigste tijd van mijn ­leven’. Hij schreef er zelfs een boek over, De Theems en ik, waarin hij onder meer verslag doet van pogingen een normaal leven te leiden, zoals die keer dat hij voor het eerst zelf de was probeert te doen en bijna zijn studentenhuis onder water zet.

Terug in Japan ontmoette Naruhito de diplomate en Harvard-alumnus Masako Owada. Hij viel als een blok voor haar, maar zij hield de boot af. Naruhito ging drie keer op zijn knieën voordat Masako ja zei, omdat ze bang was dat ze veel van haar vrijheden zou moeten opgeven. Die angst werd bewaarheid. De hofhouding verbood haar al snel buitenlandse reizen te maken zodat ze zich volledig kon concentreren op het zwanger worden. Van een mannelijke erfgenaam, omdat in Japan alleen mannen de troon kunnen bestijgen. Het werd een lijdensweg. ­Masako had drie miskramen. En in 2001 werd er een meisje geboren, Aiko. Vanaf 2002 verscheen Masako nog maar weinig in het openbaar, officieel vanwege ‘aanpassingsproblemen door stress’. 

Naruhito schokte het land in 2004 met een aanval op de hofhouding. ‘Prinses Masako, die haar baan opgaf, vond het verschrikkelijk dat ze lange tijd geen reizen mocht maken’, zei Naruhito op een persconferentie. ‘Een belangrijk deel van haar persoonlijkheid is haar ontzegd.’ Slechts twee keer reisde Masako nog naar het buitenland, beide keren naar Nederland. Haar vader was er rechter bij het Internationale Gerechtshof in Den Haag en tussen de keizerlijke familie en de Oranjes bestaan warme banden. Sinds Naruhito’s jongere broer prins Akishino in 2006 een zoon kreeg, is de druk op Masako afgenomen.

Naruhito wil zijn ambt moderniseren. Hij verwijst vaak naar zijn lidmaatschap van een VN-commissie voor waterproblemen. Volgens Naruhito kunnen leden van de keizerlijke familie zich op die manier nuttig maken, wat aansluit bij de ‘nieuwe maatschappelijke vereisten’. Of de machtige hofhouding er ook zo over denkt, is de vraag.