Open de oogkleppen: "geloven" moet een individuele aangelegenheid worden

In een open brief aan de volksvertegenwoordigers drukt theoloog Hans Geybels zijn bezorgdheid uit over het laïciteitsdebat in België. De voorbije jaren en maanden hebben verschillende politici immers wetsvoorstellen ingediend die de wettelijke verankering van de godsdienstvrijheid bij de tijd willen brengen.

Deze verankering vindt Geybels prima. Volgens hem is er dan ook “geen enkele behoefte om de neutraliteit die de Belgische Staat momenteel aan de dag legt ten aanzien van de diverse erkende religies en levensbeschouwingen en de evenwichten die eruit voortvloeien te verstoren”.

Het conservatisme van Geybels en de ondertekenaars van de open brief is begrijpelijk. De katholieke levensbeschouwing puurt tal van privileges uit de manier waarop de Belgische staat vandaag de verschillende levensbeschouwingen bejegent. Het gros van de financiële middelen die de staat ter beschikking stelt, komt in de collectebus van de katholieke kerk, de kruimels zijn voor de andere levensbeschouwingen. 

De ongelijke financiering van de verschillende levensbeschouwelijke gemeenschappen is al langer bekend. Daarom hebben in het verleden de commissie van wijzen (Mortier, Rigaux) en de commissie-Magits/Christians verschillende aanbevelingen geformuleerd om die rechtvaardiger en transparanter te maken.

Helaas zonder succes. De overheid stelt zich in dezen dus allesbehalve neutraal op. De vrijzinnige koepelorganisatie, deMens.nu, vraagt in haar verkiezingsmemorandum daarom om de verdeling van overheidsmiddelen te baseren op basis van gelijkheid en non-discriminatie. 

Geybels is zich ten volle bewust van de privileges die de kerk te beurt vallen en wil dan ook vasthouden aan die “welwillende” en “samenwerkende neutraliteit”. Dit eigenbelang maakt hem blijkbaar blind voor de maatschappelijke evolutie die zich de voorbije jaren heeft voltrokken. 

Hij lijkt niet te beseffen hoe drastisch de secularisering, individualisering en migratie het levensbeschouwelijke landschap in België hebben veranderd. In tegenstelling tot wat hij beweert, maken deze ontwikkelingen bij het begin van de 21ste eeuw de discussies over de inhoud en de betekenis van de grondwet niet alleen actueel maar zelfs noodzakelijk. Anno 2019 is de diversiteit veel groter dan in 1831, toen de Belgische grondwet werd afgekondigd. 

Vandaag worden de identiteiten van de meeste burgers niet langer exclusief rond levensbeschouwelijke breuklijnen geconstrueerd. Die deconfessionalisering is het gevolg van verschillende processen die elkaar onderling versterkt hebben.

In de eerste plaats heeft wetenschap de bovennatuurlijke waarheids­pretenties van godsdiensten ontmaskerd als mythes. Door die demystificatie komen ook de morele voorschriften van de katholieke kerk op los zand te staan.

Er heeft zich ook een diepgaande individualisering en ontzuiling voltrokken, waardoor de institutionele verankering van het katholieke geloof in het middenveld, het onderwijs en de gezondheidszorg in crisis verkeert. 

Tot slot hebben wetenschap, technologie en kapitaal in de geïndustrialiseerde wereld voor een immense welvaartstoename gezorgd die de uitbouw van een verzorgingsstaat mogelijk heeft gemaakt. Al deze factoren samen hebben existentiële angsten en economische onzekerheden doen wegebben, waardoor de behoefte aan troost uit den hoge voor velen niet langer nodig blijkt.

Tegengesteld aan deze ontwikkeling blijkt uit onderzoek van zowel het Nederlandse Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) als uit onderzoek in opdracht van de Vlaamse overheid dat het belang van religie bij islamitische medeburgers eerder toeneemt. Secularisering en radicalisering sluiten elkaar dus niet uit.

Daarnaast is er ook het effect van migratie. “Migratie uit samenlevingen die de modernisering niet ten volle hebben meegemaakt, kan normatieve conflicten met zich meebrengen.” (Paul Scheffer) 

Wie deze ontwikkelingen in rekening brengt, begrijpt dat de grondwet niet is aangepast aan de hedendaagse realiteit. De grondwet biedt een antwoord op levensbeschouwelijke vraagstukken uit de 19de en 20ste eeuw, maar is onvoldoende uitgerust om de uitdagingen van de 21ste eeuw het hoofd te bieden. Precies daarom hebben sommige politici en academici de voorbije jaren gepleit om de grondwet te actualiseren. 

Patrick Dewael (Open VLD) wil die bijvoorbeeld voorzien van een preambule, zodat in een bevattelijke tekst de belangrijkste spelregels opgesomd worden die nodig zijn om harmonieus samen te leven in diversiteit. Professor Patrick Loobuyck wil dan weer af van de grondwettelijke plicht op levensbeschouwelijk onderwijs en wil meer inzetten op burgerschapsvorming voor alle leerlingen. 

In plaats van deze voorstellen te waarderen in het licht van de maatschappelijke en levensbeschouwelijke realiteit van de 21ste eeuw, worden ze door Hans Geybels op een leugenachtige manier gedemoniseerd. “Laïciteit impliceert dat het religieuze of levensbeschouwelijke uit het publiek domein, uit de res publica, verbannen wordt. Dat brengt de democratie zelf in gevaar.” 

Het versterken van de uitgangspunten van de seculiere rechtsstaat heeft allerminst tot gevolg dat burgers geen uiting meer zouden kunnen geven aan hun levensbeschouwelijke overtuiging of dat die enkel nog in de privésfeer beleefd zou kunnen worden. 

Precies het omgekeerde is het geval. Doordat de laïcité de staat scheidt van de kerk, wordt "geloven" een individuele aangelegenheid waar men bewust voor kiest. In Frankrijk waar de laïcité het leitmotiv van de grondwet vormt, is het katholieke geloof levendiger dan hier. Dat bleek nog maar recent toen na de brand in de Notre-Dame jongeren op de kasseien zaten te bidden. Tijdens de Goede Week organiseerden Parijse jongeren tal van religieuze pop-ups om uiting te geven aan hun geloof. Dat zie ik in eigen land nog niet zo gauw gebeuren. 

Uit onderzoek tot slot blijkt dat er in Europa een breed draagvlak is voor overheidsneutraliteit. “Algemeen gesproken kijken West-Europeanen niet positief naar de verstrengelingen tussen hun overheden en religies. Inderdaad, de overheersende visie in alle 15 onderzochte landen is dat religie gescheiden moet blijven van overheidsbeleid.”