Hoe de Mona Lisa het beroemdste schilderij ter wereld werd

We kregen meer dan we gehoopt hadden: toen ik vorig jaar weer eens voor de Mona Lisa stond werden mijn medebezoekers en ik onverwacht getrakteerd op een performance van een jonge kunstenares, haar naam laat ik hier even in het midden. Ze zat op de balustrade voor het schilderij en scandeerde een leus die zich met enige dichterlijke vrijheid liet vertalen als: “Mona Lisa: mijn kut, mijn copyright”. 

Om ook de niet-Franstaligen in de zaal te bedienen, had ze het kruis van haar broek en onderbroek verwijderd opdat wij ter plekke de waar konden inspecteren waarvan het beeldrecht hier met zulk royaal elan werd bevochten. Later, nadat de beveiligers de kunstenares hadden afgevoerd, stond een groepje nog wat beduusde museumbezoekers zich hardop af te vragen waarom ze nu uitgerekend Leonardo’s meesterwerk had gekozen als achtergrond voor haar demonstratie. Niet vanwege het onderlijf-loze voorkomen van La Mona toch zeker? Welnee. Het was haar beroemdheid, sufferds.

Want beroemd is ze, Lisa. De beroemdste afbeelding ter wereld misschien wel, sowieso het beroemdste schilderij. Het meest bestudeerde en geparodieerde schilderij ook. Haar serene verschijning figureerde op 300 andere schilderijen en in meer dan 2.000 advertenties, waaronder voor shampoo (Mona Lisa met weelderige lokken), een kankerstichting (Mona Lisa met een kaal hoofd), tandpasta (Mona Lisa met stralende glimlach), datingsites (Mona Lisa met liefje) et cetera. Wie haar in the flesh wil zien, wordt het in het Louvre makkelijk gemaakt door pijlen met haar gezicht die door het hele museum te vinden zijn. Een mannetje of negen miljoen maakt daar jaarlijks gebruik van. Dat zijn vier keer zoveel mensen als er in eenzelfde periode naar het Rijksmuseum gaan.

Wat zien die mensen?

Een populieren-houten paneel van 77 bij 53 centimeter, met daarop een vrouw op een balkon met uitzicht op meren en bergen. Haar handen zijn zedig over elkaar geslagen. Haar blik is onpeilbaar. Ze oogt gelig, maar dat is het verkleurde vernis. Zij is Lisa del Giocondo, de jonge echtgenote van een Florentijnse zijdehandelaar, dochter, zuster, moeder, muze – het voorvoegsel Mona is een Italiaanse verkorting van Ma donna, mijn vrouw. Leonardo begon aan haar portret te schilderen in 1503, toen hij vanuit Milaan naar Florence was teruggekeerd, maar in 1517, twee jaar voor z’n dood, was hij er nog altijd niet mee klaar. Het is ontegenzeggelijk zijn bekendste werk. Maar waarom werd het dat?

Kwaliteit

Het heeft deels te maken met de grote artistieke kwaliteit. Wie het geluk heeft dichtbij te komen, zal versteld staan van de diepte van, en rijkdom aan, details: het patroon van de halslijn van Lisa’s jurk (geknoopte spiralen – Leonardo’s lievelingsmotief), de ragfijne sluier op haar haar, het heiige, prehistorisch ogende berglandschap op de achtergrond.

En dan is er natuurlijk de geroemde glimlach. Ze is er wel en niet. Het hangt ervan af hoe je naar het portret kijkt. Richt je blik direct op Lisa’s mond en ze kijkt serieus, op het strenge af. Maar vestig je de aandacht op haar handen of kruin, dan krullen haar mondhoeken. Het effect wordt veroorzaakt doordat onze ogen schaduwen dieper waarnemen naarmate deze zich meer aan de periferie van ons gezichtsveld bevinden. Lisa’s glimlach is, net als de doden, enkel vanuit onze ooghoek te zien.

Vincenzo Peruggia

Maar haar roem heeft ook te maken met de mantel van mythen die het schilderij sinds de vroege 16de eeuw omhult. Het portret bood aanleiding tot de wildste speculaties. Het zou iemand anders voorstellen dan Giocondo (Leonardo in travestie, bijvoorbeeld) en deel uitmaken van een reeks vroegere Mona’s, waaronder die van Isle Worth, volgens de eigenaar de echte. Veel van deze theorieën zijn afkomstig van wat Leonardo-expert Martin Kemp liefkozend Leonardo loonies noemt, en dienen met een korrel zout te worden genomen, maar in de pers vinden ze vaak een gewillig oor. Echter, ze waren niet de bepalende reden dat La Joconde thans omgeven is door sterrenstof. Dat was de diefstal van het schilderij uit het Louvre in 1911 door een 32-jarige Italiaan.

Hij heette Vincenzo Peruggia en was huisschilder van beroep. Hij had in het Louvre gewerkt. Sterker, hij had kort ervoor Mona Lisa’s glazen lijst gemaakt. Meer dan twee jaar had Peruggia het schilderij in zijn bezit; twee lange jaren waarin de politie koortsachtig zocht naar de dief (zelfs Picasso was op zeker moment verdachte). Peruggia zat met zijn buit in z’n maag. Hij ondervond dat kopers voor de Mona Lisa dun gezaaid waren, de amateur. In november 1913 liep hij tegen de lamp toen hij het portret in Florence probeerde te verkopen (hij ondertekende met ‘Leonardo’). Ruim zeven maanden moest hij zitten.

Patriottisme

De misdaad zelf had Peruggia vrij nonchalant gepleegd. Hij had zich de avond voor de bewuste maandag in het Louvre laten insluiten door zich in een bezemkast te verstoppen, kwam daar de volgende ochtend vroeg uit tevoorschijn, wachtte tot de ex-soldaat die de bewaking deed uit het zicht was, liep naar het paneel, verwijderde het uit z’n lijst, wikkelde het in z’n witte werkjas, vroeg een passerende loodgieter een van de buitendeuren voor hem open te maken en wandelde de zomerhitte in.

Het zou een dag duren voordat de museummedewerkers doorhadden dat het schilderij was gestolen. Tegen die tijd stond de Mona Lisa al lang bij Peruggia op de keukentafel.

Naar eigen zeggen handelde Peruggia uit patriottisme (hij meende – ten onrechte – dat het schilderij door Napoleon was geroofd, en wilde het terugbrengen naar de oorspronkelijke ontstaansplek in Italië), maar eigen gewin bleek ook een rol te hebben gespeeld. In de twee jaar dat Peruggia het schilderij in een appartement hield, maakte hij een lijst van handelaren en verzamelaars aan wie hij het zou proberen te verkopen. Aan zijn familie in Italië had hij geschreven dat ze spoedig rijk zou zijn. Zijn actie zette de Mona Lisa ontegenzeggelijk in de schijnwerpers, al was het in het verleden nooit werkelijk obscuur geweest. Schilder en biograaf Giorgio Vasari bejubelde het in de 16de eeuw al in zijn Vite, overigens zonder het in het echt te hebben gezien. Romantici dweepten ermee – het schilderij ontving liefdesbrieven. Een gestoorde minnaar schoot zich voor Mona’s  ogen door z’n kop. Ze was zeker een rijzende ster voordat Peruggia haar besloot te stelen. Echter, erna werd ze een waarachtig diva.

Annexatie door de massacultuur

Via de vele voorpagina-artikelen nam een publiek dat niet direct geïnteresseerd was in kunst namelijk kennis van haar bestaan. Culturele ramptoeristen, onder wie Franz Kafka en Max Brod, reisden af naar het Louvre om de lege plek te aanschouwen, zoals sommige kunstliefhebbers nog altijd afreizen naar het Isabella Stewart Gardner Museum in Boston om te zien waar de gestolen Rembrandts ooit hingen. In schitterende afwezigheid werd Lisa het middelpunt van een Mona-mania. Topless danseressen in de cabarets maakten zich op naar haar evenbeeld. Moderne kunstenaars, onder wie Duchamp, gingen met haar aan de haal. Ze verscheen op advertenties voor sigaretten en korsetten. Niet langer behoorde het portret slechts toe aan een minderheid van kunstenaars en intellectuelen. Ze was geannexeerd door de massacultuur. Als eerste.

Daarna gold de wet van de roem: wat bekend is wordt bekender. Lisa had een bijrol in Dan Browns kunsthistorische samenzweringsroman The Da Vinci Code, de Carters gebruikten haar beeltenis  als achtergrond voor de hoes van hun verzoeningsalbum Everything is love. Van relatief anonieme Florentijnse was Lisa verworden tot het meisje van wie iedereen houdt. Aan haar roem kun je je aangenaam warmen. Ben je een performance-kunstenaar op zoek naar maximale media-aandacht, dan kies je uiteraard haar standplaats als podium om uit de kleren te gaan.