Achter de schermen van deradicaliserings­afdeling in Hasseltse gevangenis: collectieve angst en individuele frustratie

In de gevangenis van Hasselt bestaat er sinds drie jaar de deradex. Deradex staat voor "deradicalisering".

De deradex-afdeling  is een bijzondere afdeling waar momenteel zeven gedetineerden verblijven, mensen van wie men vermoedt dat ze door hun charisma en profetische gaven anderen zouden kunnen radicaliseren of aanzetten tot het plegen van jihadistisch geweld.

Ze worden allemaal in verband gebracht met terrorisme en worden dan ook beschouwd als gevaarlijk. Om die reden wil men ze niet alleen opsluiten, om hun gevangenisstraf uit te zitten, maar ook isoleren, om "intoxicatie" tegen te gaan. We kregen uitzonderlijk de toestemming om op deze afdeling te filmen. 

Ik maakte de voorbije jaren een vijftiental reportages in verschillende Belgische gevangenissen. De wereld achter de tralies is me dus niet onbekend. Maar toch, kunnen werken op de deradex blijft voor een journalist iets bijzonders, we moeten niet rond de pot draaien. Ik begon dan ook aan deze opdracht met gemengde gevoelens. Enerzijds was er wat je zou kunnen noemen de professionele voldoening om dit te kunnen maken. Komen op een plek waar anderen niet komen, het blijft een voorrecht van ons métier. Anderzijds was er de wetenschap dat terrorisme toch een bijzondere vorm van criminaliteit is, goed wetende wat het islamistisch terrorisme de voorbije jaren heeft aangericht, alleen al in Parijs en Brussel.

Het is een stelregel in de journalistiek dat je de lezer en kijker niet te veel verveelt met de besognes waarmee je als maker te maken krijgt om te doen wat je moet doen. Maar sta me toe toch dit te zeggen: dit was productioneel geen eenvoudige klus. Het siert het gevangeniswezen dat ze het licht op groen hebben gezet om een journalist toe te laten op een afdeling die alom gepercipieerd wordt als de plek waar de crime de la crime zit, de gevaarlijksten onder de gevaarlijken, het kwaad in het kwadraat. 

"We hebben niets te verbergen", zo luidde het ontwapenende antwoord van het gevangeniswezen. Die transparantie kan alleen maar worden toegejuicht. En terrorisme en de wijze waarop veroordeelde terroristen in de gevangenis behandeld worden, is natuurlijk een maatschappelijk relevant onderwerp van de eerste orde. Een realistische beeldvorming is te verkiezen boven een door angst ingegeven mythevorming. Als iedereen zegt terroristen niet te begrijpen, is het misschien geen slecht idee eens met hen te gaan praten. 

Maar toestemming krijgen voor een reportage is één, die reportage effectief realiseren is twee. De gevoeligheid van het thema kon ik natuurlijk vooraf wel inschatten maar dat het zo erg was, had ik niet gedacht. Sommige cipiers waren zelfs niet bereid op de afdeling te blijven zodra ik, niet eens met een cameraploeg, arriveerde. "Jij hier, ik weg." Daar, op de deradex, vormde ik blijkbaar plots de bedreiging. Andere bewakers zetten een grote mond op, bijzonder groot zelfs, maar on the record samenwerken, neen. De meningen die ik van hen hoorde, waren trouwens ook niet echt voor publicatie vatbaar. Gelukkig ontmoette ik op de gevangenisvloer ook bewakers met elementair gezond verstand en een lovenswaardig engagement. "Ik doe mijn job op deze vleugel net als op een andere vleugel." Hoe is dat dan? "Menselijk." 

Maar ook anderen lieten de journalistieke microfoon aan zich voorbijgaan. Dat moeten we natuurlijk respecteren, maar het blijft vreemd om te zien hoe gecrispeerd sommigen omgaan met deze problematiek. En het is des te vreemder omdat het in se niet zozeer te maken heeft met de problematiek, maar wel met de te verwachten reacties van anderen. ‘"Als ik dit zeg, wat gaat die dan zeggen?" Of: "Politici liggen op de loer om ons parlementaire vragen te stellen." Ook gehoord: "Als ik meewerk met je, kan ik hier ’s anderendaags niets meer komen doen." Een ander: "Wat ik hierover denk, doet er toch niet toe." Een variante: "Ik heb niets te zeggen, Brussel beslist toch alles." Sommigen zegden toe, maar stuurden op het moment van de afspraak hun kat. 

Natuurlijk staat het iedereen vrij om al dan niet mee te werken en hebben sommigen ook echt wel goede redenen om niet in beeld te komen. Maar de collectieve angst viel me wel op en, toegegeven, recht evenredig daarmee ook mijn individuele frustratie. Sta je daar, blijven vele deuren gesloten.

Hoewel dat laatste niet helemaal juist is. Ik had meer off the record gesprekken dan on. Niet het minst ook met vijf (van de in totaal zeven) gedetineerden die daar zitten en een die daar gezeten heeft. Ik hoorde het verhaal van zelfbeklag dat ik wel vaker hoorde in de gevangenis. De gedetineerden erkennen wel dat er een reden is waarom ze daar zitten, evident, maar men vindt het allemaal buiten verhouding, de strafmaat maar ook de aanpak in de deradex.

"Ik heb lange tijd, voor de start van de deradex, in een gewone gevangenis gezeten, soms zelfs met twee op één cel. Nooit hoorde ik klachten over mij. Integendeel, ik stelde me open en hulpvaardig op. Waarom dan plots dit?" Iemand anders zegt: "Vooraleer ik op de deradex terechtkwam, werkte ik probleemloos in de keuken van de gevangenis. En plots, van de ene op de andere dag, bleek ik een gevaar te zijn."

Een ander voelt zich slachtoffer van zijn reputatie of voorwerp van een politieke beslissing. Voor dat laatste wordt dan verwezen naar een parlementaire vraag over de geringe bezetting in deradex. Op dat moment zaten er drie mensen. Korte tijd later zaten er plots vier mensen meer. (Het gevangeniswezen ontkent overigens politieke beïnvloeding, al geven ze wel toe dat het niet altijd makkelijk is die "charismatische, propagandistische" mensen eruit te selecteren.)

De zes gedetineerden die ik sprak, waren een voor een op zich wel toegankelijk. Voor mij zaten ogenschijnlijk geen ideologische hardliners, wel mensen met wie te praten viel en in een aantal gevallen was dat zelfs best een aangenaam en interessant gesprek. Sommigen waren bij wijze van spreken angstaanjagend normaal. Is het pose? Sociaal wenselijk gedrag? Twee gezichten? Manipulatie? 

Natuurlijk moeten we niet naïef zijn en we weten ook dat het een strategie is van sommige terreurbewegingen om naar buiten uit zo normaal mogelijk te doen. Al hoorde ik bij een aantal onder hen ook zelfkritiek. Is dat een effect van de vrijheidsstraf of denkt men dat het goed staat zoiets te zeggen aan een journalist? 

"In het begin vluchtte ik vooral voor mezelf weg. Ik keek naar de meest banale tv-programma’s, rookte shit en kwam mijn cel niet uit." De verhalen die ik aanhoorde, verschilden niet zo veel van de bekende gevangenisverhalen. De gevangenis is een plek waar mensen zich onrecht aangedaan voelen, hoe paradoxaal dat ook moge klinken want men zit daar precies omdat men anderen onrecht heeft aangedaan. Maar subjectief is het een oord waar dader en slachtofferschap nogal eens verward worden en haat jegens de maatschappij goed gedijt.  

Maar er is natuurlijk wel zoiets als de juridische waarheid. En die zegt dat niemand van de mensen die op de deradex zit levenslang kreeg. De langst gestraften hebben een straf van maximaal 15 jaar. En dat betekent ook dat ze vroeg of laat allemaal vrijkomen. Ook dat kunnen we maatschappelijk maar best onder ogen zien en dus werk maken van, ik gebruik even dat containerbegrip, re-integratie.  

Dat viel me wel op bij een aantal mensen op de deradex: ze stelden zichzelf in vraag. "Ik aanvaard mijn straf maar niet het etiket dat ik kreeg", zo zei iemand. "Ik heb misschien dan wel een status maar die wil ik eigenlijk liever niet hebben."

De heldenstatus waarvan gedacht werd dat die verbonden was met een verblijf op de deradex, blijkt overigens niet te werken. De zeven gedetineerden die daar zitten, hebben dan wel een vergelijkbaar gevangenisregime, in de praktijk zit men wel apart en die vorm van collectieve isolatie wordt veeleer als negatief ervaren. "Ik heb een enorme behoefte aan gezelschap, sociale contacten."

Door de kleine schaal van de deradex is er de facto minder te doen want participeren aan collectieve opleidingen, werken in de werkhuizen, collectieve sport is er allemaal niet bij. En zeven mannen zijn per slot van rekening ook maar altijd dezelfde zeven mannen. Sommigen participeren zelfs niet aan het beperkte gemeenschappelijke leven en komen hun cel niet uit.

De deradicaliseringsconsulent van de Vlaamse Gemeenschap geniet wel veel aanzien bij een aantal onder hen. "Zij heeft me veel inzichten bijgebracht. Ik ben als mens geëvolueerd. Dankzij de vele en langdurige gesprekken met haar, zie ik in dat het anders kan." En dan, cynisch: "Je hebt hier ook veel tijd om na te denken, hé." Een ander ervaart dan weer dat het hulpaanbod ondermaats is. "Men doet niets voor ons. Het is eigenlijk vooral dankzij mijn eigen karakter dat ik niet geradicaliseerd ben…"

Voor een buitenstaander klinkt het soms wat wollig, maar de basis van die gesprekken is vertrouwen, noem het "verbinding". "Mensen veroordeeld voor terrorisme, zijn ook maar mensen", zo zegt de coördinator van de hulpverlening van de Vlaamse Gemeenschap. Anderen waarschuwen dan weer voor het gevaar van te veel vertrouwen. "Mensen moeten individueel geholpen worden maar een samenleving moet ook collectief verdedigd worden. Informatie moet dus ook gedeeld worden." Dat laatste is een erg heikel punt.

Want hulpverleners reageren erg gevoelig, soms wordt gezegd, verkrampt, op de vraag om informatie te delen met anderen, laat staan politie en inlichtingendiensten. Het is het bekende conflict tussen een welzijnslogica, helpen, en een justitiële logica, beveiligen. Nochtans is het dat wat de Belgische overheid naar voor schuift als "de aanpak": multi agency. Iedereen moet vanuit zijn eigen opdracht bijdragen tot de oplossing van het probleem. Maar de vraag is of iedereen zich daarop inschrijft.   

Het blijft een aartsmoeilijke kwestie voor het gevangeniswezen om datgene op korte termijn recht te trekken wat vaak een heel lange maatschappelijke voorgeschiedenis heeft. De recidivecijfers bewijzen dat het niet echt goed loopt met hen die de gevangenis verlaten hebben. Het is te vaak terug naar af. Niet voor niets waarschuwt men voor onredelijk hoge verwachtingen, zeker ten aanzien van een groep die vindt dat de criminaliteit die zij plegen ideologisch verantwoord is. Begin maar eens aan dat gesprek. 

Al bij al bestaat de deradex nog maar zo’n drie jaar en is het dus te vroeg om conclusies te trekken. Bovendien zal de ware deradicalisering pas moeten blijken op het moment dat deze mensen vrijkomen. En wellicht zal het echte deradicaliseringswerk ook dan moeten gebeuren. De gevangenis is een veilig milieu, zo hoort het ook, maar ze staat ook ver af van de maatschappelijke realiteit. 

Hoe blik ik nu terug op dit werk? "Je bent erin geslaagd over een potentieel spectaculair iets, niets spectaculairs te maken", zo zei iemand me. Ik ervaar het als een compliment. Toen ik na drie dagen research buiten stapte, dacht ik: "Is het maar dat?" Een gegeven dat in de hoofden van velen weet-ik-veel-wat-is, blijkt in de praktijk slechts te zijn wat het is. De mythe van een strikt geïsoleerde en streng bewaakte gevangenisvleugel waar erg gevaarlijke mensen verblijven, terroristen, is, zo denk ik, slechts een gevangenis in de gevangenis, niet veel minder maar zeker ook niet veel meer dan dat. Het is goed dat het er is, maar misschien had het ook wel iets meer mogen zijn. En dat laatste geldt eigenlijk voor het hele gevangeniswezen. 

Bekijk de lange reportage over de deradex-afdeling van de gevangenis van Hasselt hier:

Bekijk het gesprek met Dirk Leestmans en Rudy Van De Voorde van het gevangeniswezen over de reportage over de deradex-afdeling in de gevangenis van Hasselt uit "Terzake extra" hier: