Hoe de ‘red pill’ van ‘The Matrix’ werd gekaapt door vrouwenhaters en rechts-extremisten

Voor zover de eeuwwisseling klassieke filmscènes kent, is dit er zeker eentje: het moment uit The Matrix waarop hacker Neo (Keanu Reeves) moet kiezen tussen een rode of blauwe pil. Verzetsstrijder Morpheus (Laurence Fishburne) wil Neo ervan overtuigen dat de gewone wereld één grote illusie is – de ‘matrix’ – en dat alle mensen, inclusief Neo zelf, als slapende slaven worden geparasiteerd door een hoogst geavanceerd machinevolk. Om net als Morpheus en collega-partizaan Trinity (Carrie-Anne Moss) voorbij de matrix te kunnen kijken en te weten wie zijn vijand is, zal Neo een door Morpheus aangereikte pil moeten slikken. “Neem de blauwe pil en het verhaal houdt op, je wordt wakker in je bed en gelooft wat je maar wilt geloven. Neem je de rode pil, dan blijf je in Wonderland en laat ik je zien hoe diep het konijnenhol gaat.”

The Matrix (Lana en Lilly Wachowski) viert dit jaar zijn twintigste verjaardag. En zoals de destijds baanbrekende trucages nog helemaal niet verouderd zijn – Neo ontwijkt nog steeds kogels in overtuigende superslowmotion, terwijl de camera 360 graden om hem heen draait – zo blijft ook het pillenmoment een fantastische scène. De omineuze en toch verleidelijke toon waarop Morpheus zijn zinnen zegt. De symmetrische close-up van zijn uitgestrekte handen, de blauwe pil in de ene, de rode in de andere. Neo’s gezicht, dubbel weerspiegeld in Morpheus’ zonnebril, alsof je hem twee kanten op ziet denken. Met zo veel filmische virtuositeit zou het bijzonder suf zijn geweest als Neo niet voor rood maar voor blauw had gekozen.

Van red pilling tot Plato

Misschien verklaart de kracht van de pillenscène ook waarom die de laatste jaren zelf een dubbelleven is gaan leiden. Neo’s sleutelmoment werd op onlineplatforms als de Amerikaanse sociale nieuwssite Reddit en internetforum 4Chan door vrouwenhaters en rechts-extremisten grondig geherinterpreteerd: de matrix staat volgens hen niet voor de dictatuur van de machines, maar voor de almacht van feministische denkbeelden, de sluimerende alleenheerschappij van het Jodendom, de linkse indoctrinatie et cetera. Red pilling werd een werkwoord voor de bekering van iemand tot misogyne, racistische en antisemitische denkbeelden. Hoe kon dit gebeuren met een van de meest complexe en gelaagde Hollywood-successen?

Toen The Matrix in 1999 uitkwam, functioneerde de film ook zelf als een soort rode pil. Talloze toeschouwers beseften dat hun eigen beeld van de alledaagse werkelijkheid niet automatisch hoefde te kloppen. Dat we de realiteit wellicht niet konden zien zoals ze is, buiten onze beperkte menselijke blik. De film hamerde dat idee er zo consequent in (‘Als een splinter in je hersens’, om Morpheus nog eens te citeren) dat de wereld buiten de bioscoop na afloop ineens iets illusoirs en vals kreeg – alsof je op straat inderdaad het raster voelde dat over alles heen is gelegd. 

Geen verrassende bespiegelingen voor de gemiddelde filosofiestudent. Is de film niet eigenlijk gewoon een met kungfu en special effects opgedirkte remake van Plato’s allegorie van de grot, waarin de vanaf hun geboorte in een grot vastgeketende slaven de schaduwen op de rotswand aanzien voor de werkelijkheid? Dankzij The Matrix werd het ook voor het niet met Plato opgevoede mainstreampubliek normaal en zelfs hip om de alom geaccepteerde realiteit in twijfel te trekken. Of zoals redacteur Tom Connick van de Britse muziekwebsite NME het verwoordde: “De eerste jaren van deze eeuw was je nooit meer dan een steenworp of een huisfeestje verwijderd van iemand die riep: ‘We leven allemaal in de matrix, man.’”

‘The Matrix’ als rorschachtest

Gezonde scepsis ten aanzien van de alledaagse werkelijkheid dus, zeker in een periode waarin de westerse samenleving steeds meer gespleten raakte tussen de offline-realiteit en de virtuele werelden van het internet. The Matrix gaf woorden en beelden aan de tijdgeest, al was het alleen maar aan de angst en de nieuwsgierigheid waarmee de opkomst van het world wide web werd ontvangen. 

In het huidige klimaat van internettrollen en nepnieuws voelt de film nog steeds opmerkelijk urgent. The Matrix blijft commentaar leveren op de wereld buiten de bioscoop, en zo bedoelden de Wachowski’s hun film ook. In de toelichting die als bonusmateriaal op de Matrix-dvd verscheen, zeiden ze niet te begrijpen waarom de meeste actiefilms ideeënloos zijn, terwijl de meeste ideeënfilms actieloos zijn: “We wilden de toeschouwers iets anders bieden. Iets waarover ze misschien zouden willen nadenken of, nog beter, willen praten.”

In diezelfde toelichting zeggen de Wachowski’s dat ze niet publiekelijk willen uitleggen waar The Matrix wat hen betreft over gaat, omdat ze het belangrijk vinden dat iedere kijker tot een persoonlijke interpretatie komt. De film moet zelf in gesprek gaan met het publiek, zonder tussenkomst van de makers.

In de afgelopen twintig jaar hebben talloze filmfans, filosofen, theologen, psychologen, academici en anderszins geïnteresseerden zich in de film vastgebeten om de meest relevante exegese ervan te formuleren. The Matrix kan het hebben: zoals in een andere klassieke scène de lepel in Neo’s hand ombuigt zonder te breken (‘There is no spoon’), zo buigt de film zich welwillend naar iedere duiding.

Daarin schuilt meteen ook de zwakte van The Matrix. De film lijkt alles tegelijk te betekenen, en daardoor misschien wel helemaal niets. Hij betekent uiteindelijk vooral wat jij wilt dat hij betekent. “Existentialisme, marxisme, feminisme, boeddhisme, nihilisme, postmodernisme. Noem je favoriete -isme, en je vindt hem terug in The Matrix”, aldus filosofiedocent William Irwin in het voorwoord van The Matrix and Philosophy (2002), een van de eerste filosofische boeken over de film. In zijn bijdrage aan het boek omschrijft filosoof Slavoj Zizek The Matrix dan ook als een rorschachtest. “Lijkt niet zo ongeveer elke oriëntatie zichzelf erin te herkennen?”

De manosphere

Zo kunnen ook racisten en seksueel gefrustreerde mannen hun eigen wereldbeeld in de film weerspiegeld zien. In 2012 besloot politicus, advocaat en ondernemer Robert Fisher onder de alias Pk_atheist, een forum op Reddit, te wijden aan zijn frustrerende datingervaringen. Hij verkondigde zijn complottheorie dat het feminisme één grote leugen is die alsmaar wordt doorgegeven om een essentiële waarheid aan het oog te onttrekken: dat vrouwen een sterke man willen die hun laat zien hoe het hoort. Mannen moesten volgens Fisher die waarheid inzien en naar hun hand zetten. De naam van zijn forum: The Red Pill. 

Als discussieplatform voor de mannenrechtenbeweging had The Red Pill al snel meer dan 250.000 volgers. Inmiddels is het forum ‘in quarantaine’ geplaatst, wat wil zeggen dat het min of meer is afgeschermd voor de argeloze Reddit-bezoeker, terwijl het nog steeds kan worden bezocht. Nog steeds kunnen mannen er hun hart luchten over de onrechtvaardige behandeling van mannen door vrouwen, en er net zo makkelijk pro-verkrachtingstandpunten uitwisselen als verleidingstactieken en dieetadviezen. Door Fisher, die in 2017 werd ontmaskerd als de oprichter van The Red Pill, groeide de pillenscène uit The Matrix uit tot een symbool voor het ‘ontwaken’ van de heteroseksuele, masculiene man: wie de spreekwoordelijke rode pil slikt, beseft eindelijk hoe de machtsverhouding tussen de geslachten werkelijk in elkaar zit en hoe hij zich in de door het feminisme slapgelulde maatschappij weerbaar kan maken. “37 tips om te neuken als een krijgsheer”, heet het dan bijvoorbeeld, op The Red Pill.

Het is niet gezegd dat Neo’s rode pil vóór Fishers toe-eigening nooit werd gebruikt als symbool voor het ‘ontwaken’ uit een – al dan niet illusoir – wereldbeeld. Toch werd de term pas echt populair via The Red Pill. Ook andere voormannen van de manosphere, het losse verband van websites, blogs en forums waar mannen nog ‘echte’ mannen kunnen zijn, gingen hem gebruiken. De Amerikaanse publicist Roosh V (vooral bekend en berucht vanwege zijn – naar eigen zeggen satirische – stelling dat verkrachting op privéterrein legaal zou moeten zijn) besprak bijvoorbeeld op zijn inmiddels gestaakte blog films zoals His Girl Friday uit 1940 die als ‘red pill’ duidelijk maken wat de man-vrouwwaarheid is. 

Red pilling the normie

Het duurde bovendien niet lang of vanuit de mannenrechtenbeweging druppelde de term ‘red pill’ de rechts-radicale hoeken van het internet binnen. Er is al veel geschreven over de soepele wijze waarop mannen in de manosphere radicaliseren tot fervente belijders van het witte superioriteitsdenken, en hoe goed vrouwenhaat samengaat met rechts-extremisme. Dat wordt treffend geïllustreerd door het gemak waarmee ‘red pilling’ kwam te staan voor het bekeren van iemand tot fascistische, racistische en antisemitische denkbeelden. ‘Red pilling the normie’, heet het dan, waarbij een ‘normie’ iemand is die kritiekloos politiek-correcte opvattingen naleeft, en die dus aan het denken dient te worden gezet.

De verlichten van geest geven graag allerlei rodepilinstructies. “Strategieën om je familie te ‘red pillen’ tijdens de feestdagen”, postte redditor WhiteTideRising op het inmiddels gesloten forum /r/altright. “Red pill voorzichtig en met mate”, bepleit neonazisite The Daily Stormer. De meeste ‘normale’ mensen zijn er immers niet klaar voor om in één klap bekeerd te worden; je kunt beter beginnen wat voorzichtige gaten te slaan in hun overtuigingen. Directe echo’s van de raad die Morpheus in The Matrix aan Neo geeft: “Je moet begrijpen dat de meeste mensen nog niet klaar zijn om losgekoppeld te worden.”

Dikke kans dat de Wachowski’s nooit hebben voorzien dat hun film op deze manier door extreemrechts zou worden gekaapt. Of dat het concept van de rode pil zou transformeren tot werkwoord. En ze staan machteloos tegenover dergelijke toe-eigeningen.

Democratische opstelling

Vergelijk het met de neonazistische interpretatie van John Carpenters sciencefictionsatire They Live (1988). In die film vindt hoofdpersonage Nada (Roddy Piper) een soort röntgenapparaat in de vorm van een zonnebril, dat hem letterlijk anders naar de wereld doet kijken: opeens ziet Nada dat normaal ogende burgers en bestuurders in werkelijkheid skeletachtige aliens zijn die, zonder dat iemand het doorheeft, de maatschappij volledig beheersen. Duidelijk een symbool voor de Joodse samenzwering, aldus de neonazi’s die de film voor hun karretje spanden. Carpenter reageerde begin 2017 met een boze tweet: “They Live gaat over yuppies en ongebreideld kapitalisme. De film heeft niets te maken met Joodse wereldheerschappij, die laster en een leugen is.”

Carpenters opmerkingen gooiden olie op het vuur; volgens menig rechts-radicaal had de regisseur zijn eigen film simpelweg verkeerd begrepen. Toegegeven, Carpenters verweer had weinig omhanden. Wie met een film aan de haal wil gaan, zal zich niet door de intenties van de maker laten stoppen. Bovendien heeft het weinig zin om een – ideologisch vage – parabel over de vrijheid van meningsuiting te maken, en vervolgens paal en perk te willen stellen aan de uitleg van die parabel. 

De gezusters Wachowski lijken dat spel beter te hebben begrepen. Ook nadat The Matrix deels werd gekaapt door The Red Pill en alt-right, bleven ze zwijgen over de betekenis van de film. Dat is wellicht jammer, maar het is ook de uiterste consequentie van hun democratische opstelling. Hoe zouden ze bepaalde interpretaties kunnen veroordelen als onjuist of onkies, terwijl ze iedereen aansporen om met The Matrix vooral zijn eigen ding te doen?

Daarmee hoeven de misogyne en rechts-radicale interpretaties van The Matrix evenwel nog geen voldongen feiten te zijn. Nog steeds staat het iedereen vrij om een ander (en interessanter) licht op de film te laten schijnen. Zo redeneerden veel Matrix-fans na het verschijnen van de film dat de ‘werkelijke’ wereld achter de matrix stiekem óók een illusie is. En er blijkt veel te zeggen voor een transgender-lezing van The Matrix (Neo die binnen in de matrix consequent als ‘mister Anderson’ wordt aangesproken, maar na meerdere operaties eindelijk in het reine komt met zijn ware identiteit), ook wanneer je de transitie van de makers zelf, van Larry en Andy naar Lana en Lilly, buiten beschouwing laat.

En niet te vergeten: er zijn nog andere Matrix-films. Al konden The Matrix Reloaded en The Matrix Revolutions (beide uit 2003) op veel minder bijval rekenen, ze bieden wel een completer perspectief op de allereerste film: terwijl die nog een rechtlijnig onderscheid suggereert tussen goed (mens) en kwaad (machine), blijkt die grens in de andere films helemaal niet zo scherp te zijn. Hetzelfde geldt voor de animatiereeks The Animatrix (eveneens uit 2003), waarin de oorsprong van het mens-machineconflict verder wordt uitgewerkt. Uiteindelijk blijken mens en machine niet zonder elkaar te kunnen en functioneert Neo, wellicht zelf een hybride van beide werelden, als intermediair. Dus hoe meer je voorbij de eerste film kijkt, des te meer de zwart-witinterpretaties uit de alt-right- en Red Pill-hoek gaan wankelen.

Een zwarte Matrix-held?

Niettemin maken die extremistische duidingen nu onmiskenbaar deel uit van het Matrix-universum. Grote vraag is dan ook wat de in 2017 aangekondigde herstart van de filmreeks zal doen met de rechts-radicale erfenis van The Matrix. Negeren of thematiseren? Het spel voortzetten of een geheel nieuwe kant op duwen? Scenarist Zak Penn is in ieder geval nog flink aan het broeden op de richting die hij met de vierde Matrix-film wil inslaan, terwijl de geruchten dat de Afro-Amerikaanse acteur Michael B. Jordan (Creed, Black Panther) een hoofdrol gaat spelen, nog altijd niet zijn bevestigd of ontkracht. 

Mocht Jordan straks inderdaad een jonge Morpheus vertolken, zoals de geruchtenmachine suggereert, dan zou dat ongetwijfeld als een zware steen op de maag van de alt-righters liggen. Een zwarte Matrix-held: knappe rechts-radicaal die daar nog een nazidraai aan geeft.