Neen, Wereld Persvrijheid Dag is nog steeds geen overbodige luxe

De Wereld Persvrijheid Dag is nog vrij jong. In 1993 ging de Algemene Vergadering van de VN in op een aanbeveling van de Unesco van twee jaar eerder. Unesco baseerde zich op de Verklaring van Windhoek, die Afrikaanse journalisten op 3 mei 1991 publiceerden, een vlammend pleidooi voor een vrije en kritische pers.

De auteurs wisten waar ze het over hadden. Na het einde van de Koude Oorlog verliep de democratisering van de (be)vrij(d)e landen allesbehalve geweldloos. Journalisten zagen en rapporteerden wat er gebeurde, maar werden al te vaak zelf het slachtoffer van intimidaties, geweld en censuur. In 1993 nam de VN hun oproep ter harte en maakte de steun officieel met een eigen dag.

Dat zo’n dag nog altijd geen overbodige luxe is, blijkt elk jaar uit de World Press Freedom Index van Reporters zonder Grenzen. Noorwegen staat al drie jaar op rij bovenaan. België staat in het jaarrapport 2019 op de negende plaats. De achteruitgang, zo blijkt uit de meest recente editie, is het grootst in de Amerika’s en de Europese Unie.

Inbreuken op de persvrijheid doen zich voor in vele vormen: van getrol op sociale media en doodsbedreigingen tot fysieke agressie en juridische klachten. In 2017 werd Daphne Capuana Galizia vermoord, een Maltese journaliste en blogster, en ook in Bulgarije en Slovakije werden journalisten omgebracht. De Italiaanse minister van Binnenlandse Zaken Matteo Salvini opperde recent dat de beveiliging van journalist Roberto Saviano misschien maar moest opgeheven worden, nadat deze kritiek had geuit op het beleid van Salvini. 

Behalve de fysieke integriteit van journalisten staat ook het wezen van de journalistiek zelf onder druk: onpartijdigheid en betrouwbaarheid vormen het hart van het vak. Journalistiek biedt, op basis van onderzoek, wegwijzers in een onoverzichtelijk en chaotisch landschap: dit is, voor zover we nu weten, waar en dit is niet waar.

Het biedt inzicht en achtergrond, geeft statistieken en algemene begrippen een gezicht waardoor andermans werkelijkheden invoelbaar en begrijpelijk worden. Het is een vak dat een brede blik vergt, belangstelling die verder reikt dan de eigen wereld, een gebetenheid door grondige zorgvuldigheid, en dat vertrekt vanuit vragen. Net die rol en betrouwbaarheid worden nu soms weggehoond of in vraag gesteld. "Alternatieve feiten" doen de journalistiek concurrentie aan.

In die context is het interessant Robert Caro ter hand te nemen. Robert Caro is de verpersoonlijking van wat je Extremely Slow Journalism zou kunnen noemen. Caro werkt al decennia aan een studie over (politieke) macht vermomd als de biografie van Lyndon B. Johnson, de 36e Amerikaanse president. Grondige zorgvuldigheid is bij Caro geen loos begrip. Er zijn al vier delen verschenen. Het slotdeel zal verschijnen wanneer het af is.

Caro, die al een eind in de tachtig is, laat zich niet opjagen. Maar hij publiceert nu wel “Working”, een tussendoortje, een bundeling van interviews en essays die inzage bieden in zijn werkwijze en zijn opvatting over journalistiek en non-fictie. Over waarheid schrijft Caro onder meer: “While I am aware that there is no Truth, no objective truth, no single truth, no truth simple or unsimple, either; no verity, eternal or otherwise; no Truth about anything, there are Facts, objective facts, discernible and verifiable.”

(Vertaling: “Hoewel ik weet dat er geen Waarheid is, geen objectieve waarheid, niet één waarheid, geen eenduidige of meerduidige waarheid, geen waarachtigheid, eeuwig of tijdelijk, geen Waarheid over wat dan ook, toch zijn er Feiten, objectieve feiten, die je kan waarnemen en controleren.”)

Het is een nuchtere kijk op een vak dat in koortsige tijden vaste grond onder de voeten zoekt. Fake news dat welig tiert in combinatie met de snelle technologische evoluties, noopten journalisten tot kritische zelfreflectie, tot nadenken over wat we doen, waarom, hoe en voor wie – vaak in gesprek met de lezers, luisteraars en kijkers van nieuws en duiding. De essentie van het vak moet heroverd worden op roeptoeters en "ieder zijn waarheid"-beweringen.

Er verandert veel. Om het beeld van de voormalige hoofdredacteur van The Guardian, Alan Rusbridger, te gebruiken: nieuws wordt niet langer verticaal, van boven naar beneden, meegedeeld, maar circuleert nu veel sneller, en horizontaal. Journalisten zoeken dan ook voortdurend manieren om iedereen te informeren en te betrekken bij de brede conversatie die een democratie in wezen is. De belangrijkste opdracht blijft evenwel dezelfde: aan waarheidsvinding doen en "speaking truth to power", macht ter verantwoording roepen.

Waarheid en macht: Robert Caro laat zien hoezeer die twee verweven zijn. Caro’s werkmethode is niet gebaseerd op bespiegelingen over macht en waarheid. Hij toont hoe macht werkt op basis van feiten: “The more facts you accumulate, the closer you come to whatever truth there is. And finding facts – through reading documents or through interviewing and re-interviewing – can’t be rushed. It takes time. Truth takes time.” 

(Vertaling: “Hoe meer feiten je verzamelt, hoe dichter je bij een mogelijke waarheid komt. En om feiten te vinden - door te lezen, of interviews opnieuw en opnieuw af te nemen - mag je niet gehaast zijn. Het vergt tijd. Waarheid vergt tijd.”)

Als onpartijdigheid en betrouwbaarheid wezenskenmerken zijn van journalistiek, moeten we daar in naam van de persvrijheid misschien ook standvastigheid aan toevoegen.