Stefan Blommaert krijgt unieke inkijk in heropvoedingskampen van de Oeigoeren in China

Ooit hoorde de gemiddelde nieuwskijker of krantenlezer het in Keulen donderen als er sporadisch eens werd gerept over "de Oeigoeren" of de provincie Xinjiang (spreek uit: Siendzjang), in het westen van China. Sinds vorige zomer is daar verandering in gekomen.

Mensenrechtenorganisaties -en in de eerste plaats Human Rights Watch- presenteerden rapporten over heropvoedingskampen in de provincie, sommigen hadden het zelfs over moderne concentratiekampen. Zowat 1 miljoen Oeigoeren zouden worden vastgehouden in de centra, zo was hun conclusie. Dat is ruwweg 10 procent van de totale Oeigoerse bevolking in Xinjiang. (lees voort onder de foto)

Human Rights Watch presenteerde bewijzen. Met satellietfoto's werd aangetoond dat er op diverse plaatsen in de provincie grote complexen werden gebouwd, omgeven door prikkeldraad en wachttorens. Getuigenissen van Oeigoeren die het land konden ontvluchten, gaven een beeld van het leven in de kampen. Folteringen en vernederingen incluis.

Zij die worden vastgehouden, zijn volgens de rapporten mensen die bijvoorbeeld keken naar buitenlandse moslimwebsites, die op de een of andere manier hun ongenoegen hadden geuit over de dominantie van de Han (wat wij "de Chinezen" zouden noemen) in Xinjiang, die een lange baard hadden laten groeien of een hoofddoek droegen, of die op een andere wijze hun moslimgeloof te veel in het openbaar etaleerden.

De Chinese autoriteiten –die het bestaan van de kampen aanvankelijk ontkenden– spreken van "opleidingscentra", waar geradicaliseerde inwoners de Chinese taal leren (de eigen moedertaal van de Oeigoeren behoort tot de Turkse taalgroep) alsook de wetgeving van de Chinese Volksrepubliek, en waar hun vakkennis wordt bijgebracht om zo te kunnen re-integreren in de samenleving. 

Xinjiang is al lang een volatiel gebied in China. In de jaren 90 waren er geregeld aanslagen van Oeigoerse moslimextremisten. 9/11 in de Verenigde Staten werd door de Chinese overheid aangegrepen om de terreur in eigen land extra hard aan te pakken. Toen er in 2009 rellen ontstonden tussen Oeigoeren en Han-Chinezen in Urumqi, de hoofdplaats van Xinjiang, werd de strijd tegen radicale elementen onder de Oeigoerse bevolking nog aangescherpt.

De opkomst van IS veroorzaakte –net als op veel andere plaatsen in de wereld– een exodus van geradicaliseerde moslims die gingen meevechten met de moslimfundamentalisten in Irak en Syrië. Het ging gepaard met meer en meer aanslagen in China zelf (niet alleen in Xinjiang), waarbij in enkele jaren tijd honderden doden vielen. (lees voort onder de foto)

Peking reageerde met nog meer repressie in Xinjiang. In het kader van een campagne tegen de "Drie Kwaden" (extremisme, separatisme en terrorisme) gingen de ordediensten steeds driester te werk.

De provincie werd een politiestaat, met extensieve controles op autowegen, gepantserde voertuigen in de steden, zwaarbewapende troepen op straat, scanners bij winkelcentra, hotels, transporthubs en openbare gebouwen, en vooral: bewakingscamera's alom – nog meer dan in de rest van China, en dat wil wat zeggen. De bewoners werden bovendien verplicht om op hun smartphones een app te installeren die de overheid de mogelijkheid geeft om alle online-activiteiten te controleren. 

De autoriteiten in Peking stelden enkele jaren geleden een nieuwe partijbaas aan in Xinjiang: Chen Quanguo, een door de wol geverfde communistische leider die zijn sporen verdiend had in Tibet, waar de oorspronkelijke bewoners een al even beladen relatie hebben met de Han-Chinezen als de Oeigoeren in Xinjiang.

Met zijn "Strike Hard" of "Sla hard toe"-campagne ging Chen er helemaal met de grove bezem door. Hij begon met de bouw van de heropvoedingskampen, om elke vorm van verzet onder de Oeigoeren (en andere etnische minderheden, zoals de Kazachen of de Kirgiezen) in de kiem te smoren. Tot er dus uiteindelijk –volgens mensenrechtenactivisten– honderdduizenden mensen terechtkwamen in een over de hele provincie verspreid detentiesysteem. (lees voort onder de foto)

De zaak van de Oeigoeren kreeg gaandeweg meer en meer ruchtbaarheid. Er werd over gepraat in de Verenigde Naties. Het Amerikaanse Congres boog er zich over. In Europese kringen werd verontwaardiging geuit. Alleen bleef het heel stil van de kant van de moslimlanden. Ook bij de buren van China met een overwegend islamitische bevolking, zoals Pakistan, Kirgistan of Kazachstan.

De relaties met het economisch sterke en geopolitiek steeds machtiger wordende China waren duidelijk belangrijker dan de solidariteit met de moslimbroeders en -zusters in Xinjiang. Alleen Turkije stuurde onlangs een ernstige waarschuwing richting Peking. De behandeling van de Oeigoeren in Xinjiang is een schande voor de hele mensheid, fulmineerde het Turkse ministerie van Buitenlandse Zaken. 

En toen kwam er de uitnodiging van de Chinese ambassade in Brussel om deel te nemen aan een door de overheid georganiseerde persreis in Xinjiang. Inclusief een bezoek aan de "Vocational Training Centers", zoals ze door Peking worden genoemd. Het was niet evident om hierop in te gaan.

Als journalist weet je dat zulke trips altijd propagandadoeleinden dienen, en dat je zelden op een normale manier je werk kan doen. Maar na discussie op de redactie beslisten we om toch mee te gaan. Het is immers een unieke kans om beelden te maken van de kampen en de kwestie Xinjiang op een genuanceerde manier onder de aandacht van kijkers, luisteraars en lezers te brengen. (lees voort onder de foto)

En zo arriveerden we begin vorige week in Urumqi. De eerste afspraak zette de toon. In een islamitisch centrum kregen we van de Oeigoerse imam –in het Chinees– te horen dat de islam helemaal gerespecteerd wordt in Xinjiang, dat er geen sprake is van discriminatie en dat de westerse kritiek alleen maar het gevolg is van afgunst wegens de goede economische prestaties van China.

Dan worden de buitenlandse journalisten naar een concert gebracht met Oeigoerse musici die volkse liederen en gezangen ten beste brengen. Lachende gezichten, de Oeigoerse cultuur wordt geen duimbreed in de weg gelegd, krijgen we te horen. Het eerste optreden in een lange reeks; tijdens ons verblijf in Xinjiang is er zelfs een dag met niet minder dan vijf keer zang en dans. 

Er volgen bedrijfsbezoeken (het gaat steeds beter met de economie in Xinjiang, dankzij de economische politiek van de Chinese overheid, zo luidt de boodschap), uitstappen naar gebieden met een Mongoolse of Kirgizische etnische minderheid (iedereen wordt gelijk behandeld, zo klinkt het), vluchtige visites aan diverse toeristische plekken (er komen steeds meer toeristen naar Xinjiang, en daar profiteren alle inwoners van, zo gaat het voort).

Maar ook een minder prettig bezoek, aan een groots opgezette permanente tentoonstelling over het terrorisme. Met expliciete en vaak gruwelijke foto's, en verzamelingen wapens en munitie wordt getoond hoe Oeigoerse extremisten de regio sinds het begin van de jaren 90 onveilig hebben gemaakt. De "Strike Hard"-campagne van de overheid heeft daar een einde aan gemaakt, zo moeten we begrijpen.  (lees voort onder de video)

En zo zijn de journalisten helemaal klaargestoomd voor de ultieme afspraak, in een Vocational Training Center, een "instelling voor beroepsopleiding". Wat in het westen dus een heropvoedingskamp wordt genoemd. Geen prikkeldraad bij de ingang, minimale bewaking, tientallen gebouwen die vroeger een scholencomplex vormden.

Niets dus van de nieuwgebouwde en zwaarbewaakte centra die Human Rights Watch op satellietfoto's ontdekte. We krijgen een modelcentrum te zien, een "light versie" van de kampen die elders in Xinjiang bestaan, zo is de indruk die bij verscheidene journalisten ontstaat. In dit centrum zijn er zowat 1.500 "trainees", bijna allemaal twintigers, mannen en vrouwen. 

We worden rondgeleid in klassen waar Mandarijn wordt aangeleerd, Chinees dus. Waar lessen worden gegeven over de Chinese grondwet en het rechtssysteem. Computerlessen ook. De door getuigen vermelde ideologische vorming –zeg maar indoctrinatie– over de glorieuze daden van de Partij wordt voor de bezoekende journalisten overgeslagen.

Maar wel: klassen waar de "studenten" een vak krijgen aangeleerd. Snit en naad, in de meeste gevallen. In vele rijen naast en achter mekaar zitten ze voor naaimachines, lapjes stof aan elkaar te stikken. Zo kunnen ze na beëindiging van de vorming meteen op de arbeidsmarkt, legt de leraar uit. Eens ze werken, zullen ze minder vatbaar zijn voor extremistische ideeën. (lees voort onder de foto)

Want dat laatste is de reden waarom deze jongeren hier verblijven, krijgen we van de directeur te horen. Allen werden ze "besmet door het extremistische gedachtengoed". Een zinnetje dat ook telkens terugkomt als we de "trainees" interviewen.

De ene zegt dat ze op het slechte pad werd gebracht door een vriendin, die haar had verteld dat alleen moslims goed zijn en alle anderen "kafir" –ongelovigen die moeten worden bestreden. Een andere had bokslessen gevolgd en zei van plan te zijn geweest om niet-moslims aan te vallen.

Nog iemand had met tien liter benzine rondgelopen om er een aanslag mee te plegen. Maar niemand had dus een concreet misdrijf gepleegd. "Dankzij dit systeem van "vrijwillige opvoeding" heeft de overheid veel onheil en ook slachtoffers kunnen voorkomen", krijgen we te horen. De film "Minority Report", maar dan in het echt?

Geen antwoord krijgen de journalisten op hoeveel mensen in dit soort instellingen verblijven. De cijfers die door westerse organisaties en media worden vermeld, zijn veel te hoog. Dat is het enige vage commentaar. Ergens wordt het cijfer van 80 tot 90 centra over heel Xinjiang vermeld, maar het aantal bewoners per centrum varieert, dus dat geeft ook geen duidelijk beeld.

Gemiddeld blijven de "trainees" een jaar in de centra. Dan mogen ze naar huis, op voorwaarde dat ze slagen voor een examen. De vergelijking met een gewone school wordt op alle vlakken hooggehouden. Van mishandeling of discriminatie is geen sprake, wordt telkens opnieuw benadrukt. (lees voort onder de foto)

De meeste westerse journalisten zijn niet overtuigd door het discours van de vertegenwoordigers van de kampen en van de Chinese overheid. De zinnetjes uit de antwoorden van de "studenten" lijken voorgekauwd, we hebben niet de indruk alles te zien te krijgen. Overigens, als er niets te verbergen valt, waarom is er dan geen vrije verslaggeving mogelijk?

Waarom kan Xinjiang alleen in een zwaar gecontroleerde groep worden bezocht? Waarom wordt elke journalist die er 's ochtends vroeg alleen op uitgaat systematisch geschaduwd? Waarom wordt elk interview op straat door begeleiders gevolgd en geregistreerd? En waarom is geen enkele vertegenwoordiger van de overheid bereid een formeel interview te geven, zoals herhaaldelijk werd gevraagd.

Het bezoek aan het Vocational Training Center eindigt –alweer– met zang en dans. In een klas waar de traditionele cultuur van de Oeigoeren wordt aangeleerd. Want die cultuur, zo legt de lesgever uit, wordt genegeerd door degenen die zijn "besmet met extremistische ideeën".

En om het er nog eens extra dik op te leggen, zingen de "trainees" voor de aanwezige journalisten uit volle borst de dijenkletser "If you’re happy and you know it, clap your hands". Bij Human Rights Watch hadden ze me vooraf gewaarschuwd: "Dat ga je zeker te horen krijgen, het gebeurde ook al bij soortgelijke bezoeken de voorbije maanden". Perfect geregisseerd, dat is het minste wat je van de trip in Xinjiang kan zeggen. Of we de hele waarheid te zien en te horen kregen, dat is een andere zaak.

Bekijk hieronder de reportage in "Het Journaal"    

Bekijk hieronder de reportage van "Terzake":

Bekijk hieronder het gesprek met Claudio Francavilla van Human Rights Watch in "Terzake":