Eén jaar actieplan transmigranten: wat leverde het tot nog toe op?

Het is geen recent en nieuw fenomeen. Treinstations trekken al jaren thuislozen aan die bescherming zoeken. Dat is zo bij ons in Brussel-Noord, maar ook in andere grote steden in andere landen zijn stationsbuurten vaak een plek waar mensen zonder thuis rondhangen. 

De samenstelling van de groep thuislozen verandert wel doorheen de jaren. In Brussel-Noord zijn er al lang asielzoekers, vluchtelingen, sans-papiers en migranten bij. In september 2011 vochten de gemeente Schaarbeek en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest ook al eens om wie er bevoegd was over de 'daklozen en asielzoekers' door wie 'de openbare veiligheid en gezondheid' in het gedrang kwam. De gemeente Schaarbeek wilde ze weg uit het station en zou de rekening van de ontsmetting doorsturen naar het Gewest. "Want die is bevoegd", zo stelde de toenmalige waarnemend burgemeester Cécile Jodogne (DéFi).

Begin vorig jaar werd duidelijk dat we een nieuwe term nodig hadden voor een groep mensen die steeds vaker aandacht trokken: transmigranten. Niet-begeleide minderjarige jongens, mannen, vrouwen en gezinnen zonder verblijfsvergunning die op doorreis zijn. Ze zwerven vaak een paar maanden rond in ons land, Parijs en de kust van Noord-Frankrijk tot ze erin slagen om de oversteek te maken naar het Verenigd Koninkrijk.

"Een recent fenomeen waar wij plots mee geconfronteerd werden", blikt Wim Pieteraerens terug. Hij is politiekorpschef in Kruibeke, nabij Antwerpen. Het voorbije anderhalf jaar trokken elke avond groepen transmigranten door de gemeente van het bushokje naar de snelwegparking.

"Hier in Zeebrugge kennen we ze al lang hoor", vertelt korpschef Dirk Van Nuffel aan de lijn. Al jaren proberen transmigranten in de haven op een vrachtwagen te raken naar het Verenigd Koninkrijk. In juni 2016 probeerde het parlement een politiek antwoord te formuleren: 'havenindringing' werd strafbaar. "Helaas zorgde dat niet voor het ontradende effect waarop we hoopten, we onderschepten steeds meer pogingen", zegt Van Nuffel. Zoals voormalig staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) verklaarde in 2017 was een verhoogde actie van politie en privébewaking wellicht (deels) de uitleg voor die stijgende cijfers.

De havens werden sinds begin jaren 2000 steeds hermetischer afgesloten. Wie over de E40 langs Calais in Noord-Frankrijk rijdt, ziet de metershoge dubbele rijen hekken en betonnen muren die er in de loop der jaren rond het havengebied gebouwd zijn met geld van het Verenigd Koninkrijk. Ook in Zeebrugge wordt de toegang steeds strenger gecontroleerd en gaten in de beveiliging gedicht.

Naarmate het moeilijker werd om in de haven op een vrachtwagen te raken, verplaatsten de transmigranten hun pogingen naar snelwegparkings. Zo leerde ook het binnenland langzaamaan de transmigranten kennen. "Het probleem verplaatst zich steeds dieper het binnenland in", vertelt Wim Pieteraerens. "Dat zie ik zelfs op kleine schaal: als we een politieactie ondernemen in Kruibeke, trekken ze naar het bushokje van Zwijndrecht even verderop." In september 2018 liet een wanhopige Carl Decaluwé, gouverneur in West-Vlaanderen, zich op radio2 ontvallen: "De transmigranten kan je niet wegtoveren, ze blijven komen. Dit blijft een gegeven."

Eind januari 2018 kondigde toenmalig minister van Binnenlandse Zaken Jan Jambon een actieplan aan. Een groter aantal snelwegparkings zou 's avonds en 's nachts beveiliging krijgen, daarnaast zou de politie meer flexibele controles doen in stations, treinen en havens én de taskforce mensensmokkel zou een versnelling hoger schakelen om netwerken bloot te leggen. Er kwam ook overleg met de Britse minister van Binnenlandse Zaken Rudd.

In mei 2018 verklaarde Jambon in Terzake: "We geven het Noordstation terug aan de reiziger". Zijn website preciseerde dat hij een akkoord beethad over het actieplan met de politiezones Brussel-Noord en Brussel-Hoofdstad, de Dienst Vreemdelingenzaken, de gerechtelijke politie, de federale politie en de spoorwegpolitie.

In diezelfde periode joeg een grootscheepse politieactie tijdelijk alle transmigranten in het Noordstation weg. Eén week lang waren er nauwelijks nog te bespeuren, ook niet in het nabijgelegen Maximiliaanpark. Ze ontweken even die plaatsen maar gingen niet in rook op.

Af en toe blijft overlast door transmigranten in het nieuws opduiken. Maar plots, in volle campagne voor de gemeenteraadsverkiezingen protesteerden de burgemeesters aan snelwegparkings nog luider. De administratieve afhandeling die volgt op politieacties rond transmigranten belast de lokale politiezones, zo klonk het bij verschillende korpschefs. "Bovendien lopen de transmigranten die we de ene dag oppakken, de volgende dag alweer op straat."

De hoge druk, zo vlak voor de verkiezingen, zorgt ervoor dat minister Jambon en zijn collega staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) het bestaande actieplan verfijnen. "Alleen een gezamenlijke, nationale aanpak zal werken", zei Jambon. Samen met zijn collega Francken licht hij begin september 2018 zijn actieplan opnieuw toe in een overzichtelijk 9 puntenplan. 

1. Oprichting nationaal Administratief Centrum voor Transmigranten 
2. Verdubbeling capaciteit gesloten centra
3. Intensievere politiecontroles
4. Ontmantelen Maximiliaanpark
5. Ontmaskering en ontmanteling bendes mensensmokkelaars
6. Beveiliging van de haven in Zeebrugge
7. Intensievere samenwerking met Verenigd Koninkrijk
8. Beveiliging snelwegparkings
9. Ontradingscampagnes

Ook minister van Justitie Geens (CD&V) toont zich bereidwillig. Al relativeert hij de slagkracht van het actieplan in De Ochtend van 20 september 2018: "Heel de keten moet samenwerken: van politie tot gerecht. Maar het probleem zit bij de bron, het Midden-Oosten en Afrika, en de monding, Groot-Brittannië. Dus het is leuk dat we daar een hele (gemeenteraadsverkiezings-)campagne over kibbelen, maar we moeten vooral zien dat we bron en monding kunnen afsnijden. Wat wij met dat probleem kunnen doen, is het verplaatsen. Misschien naar een ander Europees land, dat is dan mooi meegenomen."

Nieuw sinds september: het nationaal Administratief Centrum voor Transmigranten ACT. Het is in Steenokkerzeel. Daar kan elke politiedienst transmigranten afzetten. Bedoeling is om de lokale politiezones te ontlasten. "Maar dan moeten we ze wel zelf naar daar brengen, dat betekent dat we een patrouille kwijt zijn aan dat vervoer", getuigen de politiezones. 

"Wij viseren nooit transmigranten", benadrukt de woordvoerder van de federale politie bij vragen van VRTNWS. "Het is niet: we gaan nu eens actie ondernemen tegen transmigranten. Wij bewaken wel de openbare orde en proberen smokkelnetwerken op te rollen. Daarom vragen we onze politiemensen om de devices van transmigranten uit te lezen." Met devices bedoelt ze smartphones en computers.

"Daar kruipt wel wat energie in", zegt korpschef Pieteraerens "maar we hebben hier onlangs eens een smokkelnetwerk opgerold. De dag nadien was de situatie ongewijzigd: er stonden al anderen klaar om over te nemen. Eigenlijk zien we nauwelijks verschil, wat we ook doen. Veel of weinig politieacties, ze blijven met evenveel komen of gaan een eindje verderop proberen. En we kennen ze, we pakken vaak dezelfde mensen op."

Sinds september zijn in de gesloten centra permanent 200 plaatsen voor transmigranten.  In totaal zijn er een 600-tal (sinds deze week 660) plaatsen in de terugkeercentra. Minstens 1 op de 3 wordt tegenwoordig dus bezet door een transmigrant. Het gevolg is dat de terugkeercijfers van uitgeprocedeerde asielzoekers dalen. 

Maar worden transmigranten ook teruggestuurd? "Dat gebeurt uiterst zelden", geeft Dienst Vreemdelingenzaken toe. "We stoten op praktische problemen. Heel wat van die mensen kunnen we niet snel identificeren, anderen kunnen niet teruggestuurd worden naar hun land van herkomst."

Velen hebben wel vingerafdrukken in een ander Europees land en in theorie kunnen de transmigranten dus naar daar teruggestuurd worden. "Als er in de Europese database een vingerafdruk-match is, moeten we een aanvraag indienen bij het desbetreffende land. Antwoord krijgen duurt ongeveer een maand." In de praktijk wordt het overgrote deel van de opgepakte transmigranten 2 à 3 dagen opgesloten. Daarna komen ze vrij.

"Voor de transmigranten die opgepakt worden betekent het dus cynisch genoeg eens een douche kunnen nemen, eten krijgen en een paar nachten slapen in een bed", vertelt korpschef Pieteraerens. "Als er al eens iemand naar Italië of een andere Europees land teruggestuurd wordt, dan zien we dat die persoon een paar dagen later hier terug staat."

De kostprijs van het opsluiten is niet min. Dienst Vreemdelingenzaken heeft het over 220 euro per persoon per dag. Reken uit: 365 dagen keer 200 plaatsen = 16 miljoen euro per jaar. Tel daarbij de politieacties, de ontradingscampagnes, de privébeveiliging op de snelwegparkings,...

"Mijn aanvoelen is dat het geen verschil maakt", zegt Pieteraerens. Dat wordt door anderen aarzelend bevestigd, weliswaar met een variatie aan toevoegingen en nuanceringen: "We voeren uit wat ons wordt gevraagd"; "Niks doen is ook geen optie."; "de burger, het parlement, de ministers, iedereen verwacht dat we iets doen. Dus dan ondernemen we acties, ook al haalt het weinig uit"; "Het is een politiek probleem."

De vraag die alom circuleert als de microfoon niet meer registreert: waarom willen politici niet nadenken over een andere aanpak, als deze aanpak niet het beoogde effect heeft?