Braziliaanse universiteiten verzetten zich tegen afbraakbeleid Bolsonaro: ‘Het is kiezen tussen schone wc’s of onderzoek doen’

“We moeten terugvechten.” De tekst staat in dikke zwarte letters op een flyer die rondgaat op de Federale Universiteit van Juiz de Fora (UFJF). Op het gras, in de schaduw van de palmbomen, bespreken groepjes studenten mogelijke tactieken om de aangekondigde bezuinigingen een halt toe te roepen. Verderop heeft iemand ‘leve het openbaar onderwijs’ op een muur gekalkt.

Maar al die strijdlust kan niet verhullen dat angst en onzekerheid door de universiteitsgangen waaien. “Ik heb geen idee of ik mijn studie kan afmaken”, zegt Tamares Silva, student kunst en design. Silva komt uit een straatarm gezin, en kreeg van de staat een studentenkamer toegewezen in Juiz de Fora. “Over anderhalf jaar studeer ik af”, zegt Silva. “Maar als ik hier niet kan blijven wonen, moet ik voortijdig stoppen. Ik heb geen geld om een kamer te huren.”

Juiz de Fora, een provinciestad in deelstaat Minas Gerais, was vorig jaar wereldnieuws toen Jair Bolsonaro er tijdens een campagnebijeenkomst werd neergestoken. De extreemrechtse politicus overleefde de aanslag en won de verkiezingen. Bolsonaro spreekt van ‘communistische hersenspoeling’ in het onderwijs en wil referenties aan feminisme, homoseksualiteit en gelijkheid uit schoolboeken schrappen. Ook vraagt hij leerlingen om docenten die zich toch over deze ‘cultuurmarxistische’ onderwerpen uitlaten, te filmen en aan te geven.

Bolsonaro richt zijn ideologische pijlen ook op de prestigieuze federale universiteiten, en bestempelt studies als sociologie en filosofie als nutteloos en overheidsgeld onwaardig. Vorige week tekende hij een decreet dat regeringssecretaris en legergeneraal Carlos Cruz het recht geeft rectoren en andere directieleden te benoemen. Een harde klap voor de autonomie van universiteiten.

Onderwijsminister Abraham Weintraub besloot eind vorige maand de uitgaven voor hoger onderwijs met 30 procent te korten. Aanvankelijk wilde de minister de bezuinigingen beperken tot de meest linkse universiteiten, ‘waar chaos of zedeloosheid heerst’. Later liet hij weten dat de bezuinigingsmaatregel geldt voor alle federale universiteiten. Volgens de regering is het nodig om de overheidsfinanciën op orde te krijgen. Op 15 mei protesteerden meer dan een miljoen Brazilianen tegen de bezuinigingen. Bolsonaro noemde de demonstranten ‘idioten’.

Weintraub is door het parlement op het matje geroepen. Het gaat om 30 procent van de ‘niet verplichte bestedingen’, verduidelijkte de minister. Salarissen en pensioenen van vaste krachten lopen dus geen gevaar. De minister sprak bovendien niet meer over bezuinigen, maar over ‘tijdelijk bevriezen’. Woensdag leek de regering verder terug te krabbelen en beloofde een vijfde van het ‘bevroren’ bedrag weer te ontdooien.

Kiezen

Op de UFJF zijn ze er allesbehalve gerust op. “Dit jaar overleven we nog wel”, aldus vicerector Girlene da Silva. “Maar volgend jaar ontstaan enorme problemen.” Beurzen staan op de tocht, laboratoria en universiteitsziekenhuizen dreigen af te takelen, en uitwisseling met andere universiteiten wordt vrijwel onmogelijk. “We moeten gaan kiezen tussen schone wc’s of onderzoek doen.”

Ook Bolsonaro’s aversie tegen menswetenschappen baart Da Silva zorgen. “Sociologie en filosofie raken alle wetenschappen. Ze zijn nodig om ethisch te kunnen werken, helemaal in zo’n extreem ongelijk land als Brazilië.” Voor student Silva ligt daar juist de verklaring van de bezuinigingen: “De regering wil niet dat de bevolking kritisch leert denken”, zegt ze. “Ze willen niet dat jongeren zoals ik met politiek bezig zijn.”

Brazilië heeft duizenden privé-universiteiten, maar vrijwel al het wetenschappelijk onderzoek gebeurt op de openbare universiteiten, waar de kwaliteit van onderwijs doorgaans stukken hoger ligt. Onderwijs op openbare universiteiten is gratis, maar jongeren moeten een zwaar toelatingsexamen doen. Tot begin deze eeuw gingen vrijwel alle plekken naar witte jongeren uit welgestelde gezinnen die dure examentrainingen kunnen betalen.

Oud-president Lula da Silva voerde quota en extra studiebeurzen in, om de universiteiten ook toegankelijk te maken voor zwarten en kansarme jongeren. De resultaten daarvan zijn duidelijk zichtbaar op de UFJF: van de huidige 20.000 studenten komt de helft uit arme gezinnen. “Dit beleid heeft de ongelijkheid in Brazilië doen afnemen”, aldus vicerector Da Silva. “Onze universiteiten zijn uitgegroeid tot democratische plekken.”

Uitsluiting

Lis Macedo, een 27-jarige student communicatiewetenschappen, ervaart dat anders. “Ik ben christen en heb conservatieve opvattingen”, vertelt ze. “Maar op mijn leeslijst staan geen boeken van conservatieve denkers.” Macedo is zwart, afkomstig uit een arm gezin en aanhanger van Bolsonaro. “Ze noemen me een fascist”, zegt ze. “Progressieve mensen zeggen dat ze voor pluralisme zijn, maar ze sluiten rechtsdenkenden uit.”

Macedo vindt dat de universiteiten te groot zijn geworden onder voorgaande regeringen. “Dat geld kan beter naar basis- en middelbaar onderwijs”, vindt ze. “Er wordt veel belangrijk onderzoek gedaan hier, maar niet alles heeft nut. Het is goed dat de regering daarnaar kijkt.” De student pleit voor meer technisch onderwijs: “Er is een valse illusie gecreëerd dat alleen een universitair diploma succes oplevert. Academische kennis is overgewaardeerd, we moeten ondernemerschap stimuleren.”

De opvattingen van Macedo vinden weinig bijval op haar universiteit, waar studenten en docenten zich alweer opmaken voor een nieuwe demonstratie op 30 mei. Tegelijkertijd passen ze zich aan aan de nieuwe realiteit. Zo heeft historicus Fernando Perlatto een nieuwe les toegevoegd aan zijn masterprogramma. “Veel van mijn studenten willen leraar worden”, vertelt hij. “Ze worstelen met de vraag hoe om te gaan met gevoelige onderwerpen.”

Bolsonaro vindt de militaire dictatuur een hoogtepunt van de Braziliaanse geschiedenis, leraren die anders beweren maken zich in zijn ogen schuldig aan het verspreiden van cultuurmarxisme. “Er is geen enkele historicus die Bolsonaro’s versie ondersteunt”, aldus Perlatto. “Maar mijn studenten zijn bang. Ik probeer hen te leren om voorzichtig, maar zonder de waarheid geweld aan te doen, les te geven over de dictatuur.”