Het rapport van radicaal-rechts in Europa: Salvini boekt succes, maar elders blijft grote doorbraak uit
Tien dagen geleden stonden ze schouder aan schouder op een podium in Milaan. Twaalf boegbeelden van radicaal-rechts namen zich voor om in deze Europese verkiezingen een historische doorbraak te forceren. Voor de Italiaanse gastheer Matteo Salvini is dat gelukt, net als voor Vlaams Belang. Breder bekeken blijft de Europese radicaal-rechtse beweging wat ter plaatse trappelen of boekt ze licht verlies.
De score van Salvini's Lega is zonder meer een krachttoer. In de Europese verkiezingen van 2014 haalde de toenmalige Lega Nord nog een schamele 6 procent. Nu verzesvoudigt Salvini dat bijna. De Lega is niet langer een regionalistische partij voor en van noordelijke Italianen die neerkijken op hun landgenoten uit het zuiden, maar een populistische en nationalistische beweging die alle zorgen en ongenoegen kanaliseert over de spectaculaire en recente migratiestroom waarmee Italië te maken kreeg.
Het hoeft niet te verbazen dat de honderdduizenden migranten uit Afrika, Pakistan en Bangladesh die de voorbije jaren in Italiaanse havens door reddingsschepen aan wal werden gezet, en die voor het merendeel in Italië (tijdelijk of definitief) moesten worden opgevangen, de publieke opinie beroerd hebben. In haast elke Italiaanse borgo zag je ze: de jonge Afrikaanse asielzoekers die daar gehuisvest waren terwijl hun asielprocedure nog liep.
Zomer na zomer bleven de boten aanmeren, soms live op televisie. Ook de vorige regering van sociaaldemocraten probeerde die instroom te beperken en Europa tot meer solidariteit te dwingen - tevergeefs. Maar het was Matteo Salvini die taboes overboord wierp en er een einde aan maakte.
Migratie als electoraal goud
Salvini deed twee dingen met het migratieprobleem die electoraal renderen. Hij bespeelde het ongenoegen en de angst van de Italianen, én hij loste het probleem gedeeltelijk op. Met dien verstande dat zijn aanpak enkel voor Italië soelaas bracht, en niet voor de betrokken vluchtelingen of migranten.
Natuurlijk botst ook Italië - net als de rest van Europa - op problemen en belemmeringen als het geweigerde asielzoekers wil terugsturen naar hun land van herkomst. Maar Salvini besliste, als minister van Binnenlandse Zaken, om geen nieuwe reddingsschepen meer toe te laten. Hij hield en houdt de migranten buiten - concreet en uiterst zichtbaar, en soms zelfs gemediatiseerd en gedramatiseerd.
Elke krachtmeting met een reddingsschip dat dagen- of wekenlang voor de Italiaanse kust ligt te dobberen, wachtend op toelating om aan te meren, speelt in zijn voordeel. Salvini toont zich als de standvastige behoeder van Italië. Hij doet iets wat beleidsmakers in landen als België, Duitsland of Zweden veel minder concreet en zichtbaar kunnen doen: migranten buiten de deur houden.
Politiek talent
Daarnaast is Salvini een uitmuntend politiek talent voor deze tijd. Hij toont zichzelf voortdurend in selfies en filmpjes, in Facebook lives en Instagrams, terwijl hij het land afdweilt en naar de verzuchtingen van zijn landgenoten luistert. Volks, mannelijk en casual. Dat werkt fantastisch. Het succes van de Lega is het succes van Salvini. De Italianen kiezen hun Europese parlementsleden vanuit vijf kiesdistricten: in àlle vijf stond Salvini bovenaan de lijst.
Juist daarom is de opmars van de Lega spectaculair en tegelijk relatief. Zonder Salvini zou de partij veel lager scoren. Dat doet vragen rijzen bij de duurzaamheid en soliditeit van zijn beweging - een euvel waar wel meer radicaal-rechtse en populistische partijen mee te maken krijgen.
Le Pen: symbolische zege, geen groei
In Milaan was Salvini niet de enige ster. Ook Marine Le Pen, voorzitter van het Rassemblement National, stal daar de show. Voor haar kwamen de Europese verkiezingen aan op een prestigestrijd met president Emmanuel Macron: wie (of wiens partij) zal de grootste worden? Le Pen trok - nipt - aan het langste eind. Haar lijst Prenez le pouvoir behaalde 24 procent, net iets meer dan Macrons Renaissance-lijst. Die symbolische slag heeft ze gewonnen.
Maar in vergelijking met haar score in de Europese verkiezingen van 2014 verloor Le Pen een procentje, en ze moet zelfs een zetel inleveren. Van een sprong voorwaarts was geen sprake. Heeft het RN zijn plafond bereikt?
Surplace en achteruit
Ook in andere Europese landen lijken radicaal-rechtse formaties wat ter plaatse te trappelen, of ronduit te verliezen. De Duitse partij Alternative für Deutschland boekte 4 procent winst tegenover 2014, maar verloor tegenover de laatste Bondsdagverkiezingen van 2017. Dat zag je ook in Zweden en Finland, waar de Zweden-Democraten en de Finse Partij (vroeger de Ware Finnen) terrein moesten prijsgeven tegenover hun meest recente nationale stembusslag.
In Oostenrijk was het verlies voor de FPÖ nog groter. Tegenover de parlementsverkiezingen van 2018 speelde die partij zelfs 8 procent kwijt - ongetwijfeld een afstraffing voor het Ibizagate-schandaal waarbij voorzitter Heinz-Christian Strache in opspraak kwam.
En in Denemarken werd het een heuse bolwassing voor de Deense Volkspartij. Die haalde geen 11 procent meer - 16 procent minder dan in 2014, en 10 procent beneden de score van de laatste parlementsverkiezingen.
In Griekenland werd de score van de extreemrechtse Gouden dageraad gehalveerd, tot minder dan 5 procent.
Geen opmars
De Nederlandse PVV-lijst van Geert Wilders behaalde in 2014 nog vier zetels, nu komt ze niet eens meer het parlement in. De radicaal-rechtse stemmen zijn in Nederland verschoven naar het Forum voor Democratie van Thierry Baudet, dat drie zetels verovert.
Die verschuiving kan overigens symbool staan voor een typisch kenmerk van radicaal-rechtse en populistische partijen: de vluchtigheid ervan. In Nederland is Baudet intussen al het vierde boegbeeld van die stroming, na Pim Fortuyn, Rita Verdonck en Geert Wilders.
De vluchtigheid verklaart de even steile opgang als de plotselinge neergang van figuren en partijen. Niettemin blijft er onmiskenbaar, haast overal in Europa, een radicaal-rechtse grondstroom aanwezig. Die grondstroom kan aanzwellen door bijzondere omstandigheden als een migratiecrisis, of door uitzonderlijk politiek talent als dat van Matteo Salvini. De combinatie van beide kan een partij tot ongekende hoogten stuwen - wat nu gebeurt in Italië.
Behalve de score van Salvini's Lega springt ook die van Vlaams Belang in het oog. Daarbuiten bleef de opmars van radicaal-rechts in deze Europese stembusslag eerder schoorvoetend en beperkt.