De vijf boeken die het leven van Petra De Sutter hebben veranderd

Als je de Franse negentiende-eeuwse schrijver Marcel Proust wil begrijpen zonder hem te hebben gelezen, moet je volgens De Sutter dit boekje hebben. Het is van de hand van de Britse filosoof Alain de Botton en een lilliputter in vergelijking met A la recherche du temps perdu van Proust, een werk in zeven delen van pakweg drieduizend pagina's. Ze noemt het de beste gids bij het lezen van Marcel Proust, het beste boek óver Proust.

Dat was nu net wat Petra De Sutter zeer graag wilde - Proust begrijpen. "A la recherche du temps perdu stond op de boekenplank van mijn zus, een romaniste. Ik was erdoor geïntrigeerd en begon erin te lezen toen ik een jaar of twintig was maar dat ging erg moeizaam. Ik heb mijn hele leven met een gevoel van mislukking gezeten omdat ik niet kon doordringen tot Proust, die grote schrijver waar iedereen het over heeft." 

"Een jaar of vier geleden nam ik deel aan het literair salon Belezen Wetenschappers aan de UGent en daar zou ik uitgerekend over Proust spreken. Toen ben ik allerlei werkjes OVER hem gaan lezen, onder andere dus Comment Proust peut changer votre vie van Alain de Botton. Daarin beschrijft de Botton heel goed de essentie van Proust, hoe Proust erin slaagt om zijn personages zo treffend te typeren, hoe hij omgaat met de drijfveren van mensen, hij laat zien wat een groot filosoof Marcel Proust is." 

Intussen heeft Petra De Sutter wel al meer dan de gemiddelde lezer kennisgemaakt met het werk van Proust, maar "het is geen makkelijke literatuur, het leest niet lekker weg, ik lees misschien honderd pagina's op vakantie. Als ik zo doorga, heb ik tegen mijn tachtigste misschien het meeste van Proust doorgenomen."

Wat is er zo geweldig aan Proust? "Zoveel dingen! Om te beginnen: het hoofdpersonage, eigenlijk een antipersonage - een luie, rotverwende jongeman die schrijver wil worden. Ik  hou ook van de tijdsgeest waarin de vijf à zeshonderd personages zich bewegen - Parijs eind negentiende eeuw, het fin de siècle. En dan de muzikale taal van Proust - in zijn werk gebeurt haast niets, als de verteller zich in zijn bed omdraait, heeft Proust vijfentwintig bladzijden nodig om dat te beschrijven, maar elke zin is poëzie."

"En ook de vele lagen die je in het werk van Proust kan ontdekken - wat hij over de liefde schrijft, de zin van het leven, over hoe mensen altijd op zoek gaan naar dingen die ze niet kunnen krijgen, waardoor ze ongelukkig worden. Ik vind dat bijzonder boeiend." 

Petra De Sutter zoekt haar hele leven al naar verklaringen voor alles: wat doen we op deze wereld, wat is de zin van het leven, bestaat God.  Als kind al stelde ze veel vragen en te vaak reageerden haar ouders met: "daarom" of "omdat ik het zeg".  Later las ze verschillende religieuze en filosofische werken, onder andere het overzichtswerk History of Western Philosophy van de Brit Bertrand Russell maar geen enkele filosoof, geen enkele religie kon haar een afdoende antwoord geven. 

Tot De Sutter het boekje Boeddhisme voor Dummies onder ogen kreeg. Hierin vond ze eindelijk de wijsheid waar ze al zo lang naar op zoek was - "Het antwoord op de vraag is: stel de vraag niet. Zo simpel kan het zijn".

In de afgelopen vijftien jaar heeft De Sutter een hele bibliotheek met boeken over het boeddhisme verzameld, inclusief alles wat de Dalai Lama heeft geschreven. De paradoxale boodschap van het boeddhisme was voor haar een echte aha-erlebnis: "Vraag je niet af wat de zin van het bestaan is, je gaat het toch nooit begrijpen, laat het los". De Sutter: "Als je aan de Dalai Lama zou vragen of God  bestaat, zou hij eens goed lachen - wat een vraag, weet ik veel wat god is, zou hij zeggen." 

"Sinds ik kennis heb gemaakt met het boeddhisme besef ik dat ik perfect een zinvol leven kan hebben waarbij ik een evenwicht vind in de dingen die ik doe zonder me af te vragen waarom we hier zijn, want ik zal het antwoord toch nooit vinden. En het is ook niet nodig om het antwoord te kennen.  Is er nog iets na dit leven? Indien ja, dan is dat oké voor mij, indien neen, dan is het ook maar zo. Het boeddhisme laat je toe meer onbevangen in het leven te staan."

"Het boeddhisme zegt eigenlijk dat we ongelukkig worden door dingen te willen die we niet altijd kunnen krijgen. En door te streven naar zaken waar we aan gehecht zijn omdat we geloven dat die ons gelukkig zullen maken en er daarom steeds maar van te willen.  We denken dat we niet zonder de nieuwste smartphone kunnen en gaan 's nachts in de rij staan om hem te kopen."

In het kantoor van De Sutter staat een Boeddhabeeld, een zwijgende getuige van de gesprekken die de fertiliteitsarts voert met haar patiënten. Ik vraag haar of ze de inzichten van het boeddhisme soms deelt met  patiënten die een onvervulde kinderwens hebben. "Als ze er open voor staan, zeker. Het is uiteraard perfect normaal dat mensen ernaar streven om kinderen te hebben en een ivf-behandeling starten als de natuur een handje geholpen moet worden.  Maar een wens kan een gehechtheid, een obsessie worden en als ik weet dat ik echt niet kan helpen en als een patiënte steeds dieper in een depressie belandt,  dan moet ik haar zeggen: Laat het los. Want als dingen echt onbereikbaar zijn, moet je dat aanvaarden."

Over dit boek wil De Sutter het nu graag hebben omdat het een wetenschappelijke verklaring geeft voor het boeddhisme. De populairwetenschappelijke klassieker Gödel, Escher, Bach van de Amerikaanse natuurkundige Hofstadter was een hype in de jaren '80. De Sutter las het werk toen ze geneeskunde studeerde en ze heeft het al vaak herlezen - nooit in zijn geheel want het is een taaie turf.  Een intellectuele oefening op hoog niveau, noemt De Sutter het.

Van de titelfiguren is Bach wellicht de bekendste, voor De Sutter is hij de grootste componist aller tijden, met zijn geniale muzikaliteit en zijn wiskundige benadering. De Nederlandse kunstenaar Escher kennen we van de paradoxale tekeningen, de optische illusies, de onmogelijke constructies. Escher gebruikte bijvoorbeeld vaak de onwaarschijnlijke Penrose-driehoek in zijn werk.  

In het boek zijn verschillende thema's verweven met elkaar - muziek, wiskunde, intelligentie - op een manier die doet denken aan de muziek van Bach en de prenten van Escher. De thema's worden steeds weer herhaald, vaak in een andere, onverwachte vorm. En zo komen we bij de derde figuur in de titel - Kurt Gödel, de Oostenrijks-Amerikaanse wiskundige die wordt beschouwd als een van de belangrijkste logici aller tijden. 

De Sutter: "Het boek van Hofstadter gaat eigenlijk over de loops, de lussen, de paradoxen die intrinsiek in elk formeel systeem zitten. Een klassieke lus in taal is bijvoorbeeld deze logische paradox van de Kretenzische filosoof Epimenides: alle Kretenzers zijn leugenaars.  Als ik dat zeg als Kretenzer, dan zit ik te liegen als het waar is, maar als ik lieg is het niet waar en vertel ik dus de waarheid. Je raakt daar niet uit, het is een loop."

"Ook wiskunde kent zulke paradoxen en is dus wezenlijk inconsistent. En ik vind het zo fantastisch aan Gödel dat hij wiskundig aantoont dat je geen oplossing kan vinden voor de inconsistentie van een systeem als je binnen dat systeem blijft. Je moet eruit stappen, maar dan kom je onvermijdelijk weer in een ander systeem terecht met zijn eigen paradoxen en bijgevolg kan je nooit tot een oplossing komen."

"De stelling van Gödel heeft me geholpen toen ik worstelde met de vraag of God bestaat - de vraag is niet te beantwoorden, toont Gödel aan. En dat is precies wat ik ook in het boeddhisme lees."

"Diezelfde theorie gaat ook op voor wetenschap in het algemeen en dus voor mijn vakgebied. We kunnen de wetenschap maar beschrijven tot een bepaalde grens. Er duiken steeds nieuwe vragen op waar we geen oplossing voor vinden omdat we nu eenmaal deel uitmaken van die realiteit die we willen beschrijven. Om ze te begrijpen zouden we eruit moeten stappen."

"Net zoals ik religieus dogmatisme niet aanvaard, ben ik het ook niet eens met mensen die wetenschap als dogmatisch beschouwen.  Wetenschappelijk onderzoek is gebaseerd op statistiek en wat is de betekenis van statistiek? Dat is waarschijnlijkheidsleer, geen zekerheidsleer."

"Wij, wetenschappers, moeten continu werken met instrumenten die probéren de werkelijkheid zo goed mogelijk te benaderen. En telkens als je denkt de waarheid gevonden te hebben, komt er iets nieuws dat niet in je theorie past en moet je weer een nieuwe hypothese onderzoeken."

Petra De Sutter is blij dat ze nog eens de kans krijgt om dit boek van de Joodse scheikundige Primo Levi aan te prijzen. Levi werd in 1943 opgepakt door de nazi's en naar Auschwitz gedeporteerd.  De gruwel van de Holocaust en de concentratiekampen schreef hij na de Tweede Wereldoorlog neer in Is dit een mens. 

"Hoe diep kan een mens gaan in zijn lijden", daar gaat dit boek over, zegt De Sutter. "Wat zijn we nog in een situatie die ons totaal ont-menselijkt - een hoop vel en botten, wat zit er nog in dat ons mens maakt...  

In Winteruur leest Petra De Sutter een fragment voor uit "Is dit een mens" van Primo Levi. Lees de boekenrubriek verder onder de video.

Dit is een must read, vindt De Sutter. "Iedereen zou het moeten lezen, iedereen zou ook Auschwitz moeten bezoeken. De uitroeiing van de Joden is van het gruwelijkste dat de mensheid ooit heeft aangericht. We moeten blijven beseffen waar haat, racisme en populisme toe kunnen leiden. De haat was niet alleen gericht tegen Joodse mensen, ook ik zou in een kamp zijn terechtgekomen, om verschillende redenen: ik ben lesbienne, mijn partner is een vrouw, ik ben vrijzinnig..."

"En morgen kan het opnieuw gebeuren. Daarom is geschiedenis zo'n belangrijk vak op school, het zou het hoofdvak moeten zijn. Als jongeren dit boek van Levi lezen en Auschwitz bezoeken, zullen ze ook begrijpen waarom Europa als project is ontstaan na de Tweede Wereldoorlog - zo'n oorlog mocht nooit meer plaatsvinden."

Wie zich voor het milieu engageert kan altijd wel een moment aanstippen dat het persoonlijke keerpunt betekende. Voor De Sutter was dat het boek Silent Spring uit 1962 van de Amerikaanse mariene biologe Rachel Carson. 

"Ik heb Silent Spring gelezen toen ik een jaar of dertig was. Men had me gevraagd om les te geven over de impact van het milieu op de vruchtbaarheid en toen ik researchte om meer te weten over dat onderwerp, kwam ik terecht bij dit pionierswerk van Carson."

"Carson beschrijft in de vroege jaren zestig al hoe pesticiden het milieu vernietigen. Weet je dat DDT massaal werd gebruikt om kinderen te ontluizen? Ik heb foto's van vrachtwagens op een Amerikaans strand die DDT-wolken uitstoten over de spelende kinderen." 

"Het is ook de tijd van de grote vissterfte in de Grote Meren in de VS door de lozing van afval en giftige stoffen door de industrie. Carson klaagt aan dat de vissen doodgaan, dat ze onvruchtbaar worden, dat ze van geslacht veranderen. Stel je voor, vissen kunnen dat, van geslacht veranderen, dat sprak ook erg tot mijn verbeelding (lacht)"

"Carson was een ecologische pionier, haar boek Silent Spring heeft uiteindelijk tot een verbod op DDT geleid. Dankzij haar is de milieubeweging ontstaan. Ook mijn ecologisch bewustzijn heb ik te danken aan Carson, haar boek heeft me de ogen geopend. Dat we het milieu om zeep helpen om allerlei belangen te dienen, daar moeten we toch tegen optreden!"

Zin in meer boekentips? Ga dan naar de website langzullenwelezen.be. Neus rond in de boekenkast van andere lezers en ontdek wat zij van gelezen boeken vinden. Maak ook zelf een  virtuele boekenkast  aan en geef bij elk boek je ongezouten mening en score.