‘When They See Us’: het hartverscheurende verhaal van vijf jongens die ten onrechte veroordeeld worden voor verkrachting

Dat in het Amerikaanse rechtssysteem het recht lang niet altijd wordt nagestreefd, wordt pijnlijk duidelijk in When They See Us, de gedramatiseerde miniserie over de Central Park Five, vijf jongens die in 1989 ten onrechte werden veroordeeld voor een brute verkrachting in New York.

Neem die scène halverwege, als de advocaat van de jongens net heeft ontdekt dat de openbaar aanklager belangrijk bewijsmateriaal heeft achtergehouden: een sok met sperma, waarvan het dna met geen van de vijf verdachten overeenkomt. Hij komt haar tegen in de wandelgangen van het gerechtsgebouw en vraagt haar de zaak eerlijk te spelen.

“Eerlijk?”, hoont zij. “Wat betekent dat woord überhaupt? Het draait hier al lang niet meer om gerechtigheid, raadsman. Het draait om politiek. Politiek betekent overleven. Er is niets eerlijks aan overleven.”

Het is een kille, cynische passage in de Netflix-serie van de geëngageerde filmmaker Ava DuVernay (46), die je toch al vaak de rillingen over de rug (zo niet de tranen over de wangen) laat lopen. Want wie er zou overleven stond in deze beruchte zaak van meet af aan vast: de autoriteiten, die uit alle macht op zoek waren naar daders – of ze het nou gedaan hadden of niet. Vijf zwarte en bruine jongens, tieners nog, werden ten onrechte veroordeeld. Het verwoestte niet alleen hun eigen levens, maar ook die van hun familie en naasten.

De carrières van de openbaar aanklagers die, zo betoogt DuVernay, in het volste besef van het gebrek aan bewijs op de veroordeling aanstuurden, hadden er niet onder te lijden. Elizabeth Lederer doceert nu aan de prestigieuze Columbia University. Linda Fairstein, die bij het OM verantwoordelijk was voor het vervolgen van verkrachters, is inmiddels een populaire thrillerschrijver – althans: dat was ze, tot deze serie twee weken geleden verscheen.

Extreme criminaliteit 

Waarom zou je een serie wijden aan een rechtszaak die dertig jaar geleden speelde? Daarvoor moet je de zaak en de context kennen: op 19 april 1989 wordt een jonge witte vrouw tijdens het joggen in Central Park op gruwelijke wijze verkracht en voor dood achtergelaten. New York wordt in die jaren geplaagd door extreme criminaliteit; politie en justitie hebben met deze zaak iets te bewijzen. Er moet iemand boeten. Het zal de toon zetten voor het strenge beleid van de daaropvolgende decennia.

Een paar zwarte jongens van 14 tot 16 jaar, die avond toevallig in het park aanwezig, worden dagenlang onafgebroken verhoord – zonder advocaat, ouders, eten of slaap – en zo onder druk gezet dat ze bekentenissen afleggen. Hoewel ze zowel elkaar als de feiten uit het politieonderzoek tegenspreken, wordt het vijftal meedogenloos veroordeeld. Door politie, justitie en later de jury. En door de media, die de tieners afschilderen als “beesten” en een “wolvenbende”. Een rijke vastgoedmakelaar betaalt 85.000 dollar om in paginagrote krantenadvertenties op te roepen tot de doodstraf.

Zes tot dertien jaar zitten de jongens vast. De onvoorziene kentering volgt als de serieverkrachter Matias Reyes in 2002 bekent dat hij de vrouw in zijn eentje heeft verkracht. Zijn verhaal komt overeen met het politieonderzoek, zijn dna met het gevonden sperma. Om die reden besluit DuVernay de term Central Park Five niet te gebruiken, ze noemt ze De Vrijgesproken Vijf. “Het zijn niet de Central Park Five, het zijn Raymond Santana, Kevin Richardson, Korey Wise, Antron McCray en Yusef Salaam.”

Het recht dwarsbomen

De zaak is een begrip in Amerika. In 2012 wijdden Ken en Sarah Burns al een invloedrijke documentaire aan The Central Park Five, waarin schokkend duidelijk werd hoezeer angst, racisme en persoonlijke ambities het recht dwarsboomden. Dus waarom nu nog een speelfilm?

Het eerste antwoord is: vanwege Donald Trump. De vastgoedmakelaar van destijds is ondertussen de president van de Verenigde Staten. Zijn publieke oproep tot de doodstraf voor de vijf kinderen (in de film te zien) is feitelijk zijn eerste politieke daad, stelde DuVernay onlangs in een interview met The New Yorker. Trump volhardde in zijn standpunt, zelfs nadat justitie toegaf dat de veroordeling van de vijf onjuist was, hen vrijsprak en smartengeld betaalde.

Het tweede antwoord is: vanwege Ava DuVernay. De activistische filmmaker zet zich in voor een inclusieve samenleving en weet een groot publiek te bereiken met films over zwarte cultuur en geschiedenis. In 2014 maakte ze de speelfilm Selma (2014), over de strijd voor kiesrecht van de zwarte bevolking en Martin Luther Kings protestmarsen in 1965 vanuit de gelijknamige stad in Alabama. Raymon Santana, een van de Central Park Five, zag die film en stuurde haar een tweet: “Wat is je volgende film? Central Park Five? #fingerscrossed.”

Toen moest 13th, de voor een Oscar genomineerde Netflix-documentaire waarin DuVernay een rechte lijn trekt tussen de slavernij in Amerika, de criminalisering van de zwarte bevolking en de overvolle gevangenissen, nog uitkomen. Die indrukwekkende documentaire (uit 2016) bezorgde DuVernay bijkans een heldenstatus.

Toekomstperspectief

In When They See Us zoomt DuVernay in op de menselijke kant van het verhaal. Op de gevolgen die de veroordeling heeft voor de hoofdpersonen en hun naasten. Hoe hun jeugd op slag voorbij is, hoe vriendschappen worden opgezegd, gezinnen uiteen vallen en elk toekomstperspectief verdwijnt (wie een strafblad heeft – en van kleur is – komt nauwelijks aan een baan).

En tegelijk zoomt DuVernay uit. Ze trekt (zoals in bijna al haar films) het verleden door naar het heden. De Central Park Five-zaak is voor haar een pars pro toto voor een rechtssysteem dat nog altijd niet deugt, met politieagressie en de behandeling van ex-gevangenen als tweederangs burgers .

DuVernay gaat niet altijd subtiel te werk, maar haar werk heeft effect. De miniserie heeft al geleid tot petities die aandringen op het ontslag van Elizabeth Lederer bij de universiteit en een boycot van de boeken van Linda Fairstein. Geen van de hoofdrolspelers in het onderzoek naar en de veroordeling van de Central Park Five heeft ooit fouten toegegeven, spijt betuigd of excuses aangeboden.

Elizabeth Lederer niet. Linda Fairstein niet. En ook Donald Trump niet.