Farmabedrijven kopen proces over verslavende pijnstillers af: de nieuwste wending in een Amerikaanse tragedie

De telefoon van de alarmcentrale rinkelt in Plymouth, Massachusetts, een stad van 50.000 inwoners. "Ik heb een ziekenwagen nodig. Mijn zoon ademt niet meer. Hij is wit uitgeslagen. -Hoe oud is hij? -Mijn god, hij is dood!" Elke dag rinkelt de telefoon enkele keren met zo’n dramatische noodoproep na een overdosis. Het Good Samaritans-ziekenhuis telt drie overdoses per dag. "In het ziekenhuis aan de andere kant nog eens drie", zegt dokter Kenneth Lawson. Op stap in drugland USA. 

"Het is niet enkel in gebieden waar je het zou verwachten. Het treft iedereen: de rijken, de middenklasse, de armen, het maakt geen verschil. Als je verslaafd bent, ben je verslaafd", vertelt Charlie in zijn patrouillewagen. Charlie Delaure werd twee jaar geleden omgeschoold van reguliere politiedetective naar eerstelijnshulpverlener na een overdosis. Welkom in de drugcrisis. Een Amerikaanse tragedie.

In 2012 alleen al schreven dokters en tandartsen 255 miljoen pijnstillers met opiaten voor. Genoeg om elke Amerikaanse volwassene een maand lang te bevoorraden met verslavende pillen. De opiatencrisis is de ergste drugsplaag in de geschiedenis van de VS. In 2018 alleen stierven 72.000 Amerikanen na een overdosis drugs. Een recordjaar. De toestand is zo ernstig dat de levensverwachting van de Amerikanen al twee jaar na mekaar is gezakt. Ter vergelijking: in 1980 bedroeg het aantal drugsdoden nog geen 8.000. 

De epidemie treft niet alleen daklozen of werklozen of mensen met een uitzichtloos bestaan. Het zijn leraren, piloten, politiemensen, brandweerlui, advocaten, bankiers. Het is iedereen. Joe Citizen is dying. Ongeveer 200 mensen per dag sterven aan heroïne, fentanyl of oxycodone.

Het waren grote farmabedrijven die de crisis midden jaren 90 van de vorige eeuw deden losbarsten, door agressieve marketing voor opiaten: hemelse pijnstillers voor chronische pijn. Politieagent Bill Paterson rijdt ons rond door de bosrijke middenklassenwijken van East Bridgewater in Massachusetts. Het is een kleine gemeente van 15.000 inwoners. "Dit kan iedereen overkomen", zegt Bill. "Een jong persoon loopt een sportblessure op en krijgt pijnstillers. Die persoon raakt gewend aan die pijnstillers. Plots is er afhankelijkheid. Je kan niet meer zonder. Je bent snel verslaafd."

Even later worden de pillen te duur. De voorschriften van de dokter stoppen. Als je zes pillen per dag wilt slikken, heb je zo'n 300 dollar nodig. Dat is al snel onbetaalbaar. En zo stappen velen over naar heroïne. Heroïne is zoveel goedkoper, en je raakt nog verslaafder.

De Mexicaanse drugskartels gooiden door de pillenvloed goedkope heroïne op de markt om marktaandeel terug te winnen. Dat lukte, en de markt raakte overspoeld. Er kwamen honderdduizenden nieuwe gebruikers bij. Eén dosis heroïne kost minder dan een sixpack bier of een Big Macmenu. De heroïneprijs zakte met 85 procent op 30 jaar tijd, naar 5 dollar per dosis. Een pil op de zwarte markt kost 50 dollar per stuk. Reken uit, het verschil. 

Echt dodelijk werd de epidemie toen ook fentanyl opdook. Fentanyl is in oorsprong een extreme pijnstiller - ooit uitgevonden door Janssen Pharmaceutica in de Belgische gemeente Beerse - die wordt gebruikt voor ondraaglijke pijnen bij stervende kankerpatiënten. Fentanyl is vijftig keer krachtiger dan heroïne, en honderd keer straffer dan morfine. Als dat spul vermengd geraakt met heroïne, dan ben je reddeloos verloren.

Fentanyl is al in uiterst kleine dosissen fataal, 1 milligram volstaat. Het synthetische goedje - vaak gemaakt in clandestiene labs met goedkope chemicaliën - komt tegenwoordig via Mexico of China naar Amerika. Heel vaak wordt het online besteld via de donkerste uithoeken van het internet.

Veel overdoses door fentanyl zijn onbedoeld. Accidental OD’s. Druggebruikers beseffen niet wat in hun bloedbaan terechtkomt, ze weten niet dat hun heroïne of cocaïne vermengd is geraakt met fentanyl. Neem nu Scott Anderson. Ik ontmoet hem in een leslokaaltje van de politie in Plymouth. Hij is net een week of vier drugvrij. Hij bestal talloze vrienden en familieleden om aan drugs te geraken. Hij nam de afgelopen jaren zo'n 70 keer een overdosis. 70 keer!

"Adembenemend, ik weet het", zegt Scott, een man van 37 die eruitziet als een Viking: overal tatoeages, een bonkige kop, hard en snel geleefd. Hij had een transportbedrijf, maar verloor het door zijn druggebruik. Fentanyl veroorzaakte de meeste van zijn overdoses. "Je hebt de kracht ervan niet door. Ik ben een spuitende druggebruiker. Stel: ik zet twee of drie shots die prima zijn…maar het vierde shot uit hetzelfde zakje kan het fatale shot zijn. Je weet nooit wat je kan verwachten…"

Eigenlijk is het een wonder dat Scott nog leeft. Afkicken is voor hem de hel op aarde. "Het is zoals een breuk met je eerste grote liefde. Toen ik moest kiezen tussen een gezin, een goed leven, of mijn geliefde drug heroïne, brak letterlijk mijn hart. Het was de moeilijkste keuze ooit in mijn leven."

Scott beschrijft hoe dat is, afhankelijk zijn van drugs, niet meer zonder kunnen. "De roes die ik zoek, is er één waarbij ik met één voet op de grond sta, en met de andere voet in mijn doodkist. Een roes die ik misschien niet overleef. Dat is waar ik van hou…" Ook bij Scott begon het simpel, met een sportblessure. Pijnstilling na een enkeloperatie maakte van hem een drugvogel voor de kat. 

Daarom komt het farmaceutische bedrijf Purdue Pharma almaar meer onder vuur te liggen. Purdue betaalde 275 miljoen dollar als deel van een schikking in een rechtszaak in Oklahoma. Het geld zal worden gebruikt om een centrum te bouwen voor onderzoek en behandeling van verslaving aan pijnstillers, aan de universiteit van Tulsa, Oklahoma.

Purdue Pharma is de producent van de befaamde pijnstiller OxyContin, ook wel eens hillbilly heroin genoemd, naar de bewoners van onder meer Kentucky en West Virginia. OxyContin kwam in 1996 op de markt als pijnstiller. De pijnstiller was zo krachtig (dubbel zo krachtig als morfine) dat veel mensen er snel aan verslaafd geraakten. OxyContin wordt gezien als de aanstoker van de drugepidemie die sindsdien woedt in de Verenigde Staten. Hele dorpen en stadjes werden overspoeld door pillenfabrieken vol opioïde pijnstillers. Als ik daar mensen ontmoet, is er niet één familie of gezin dat geen slachtoffers kent.

Purdue Pharma maakte enorme promotie voor zijn pijnstiller bij dokters en consumenten. Dokters kregen snoepreizen, seksuele gunsten of allerhande andere bonussen toegestopt. Daardoor werd het middel veel en veel vaker voorgeschreven dan nodig, ook voor aandoeningen die niet eens zo'n krachtige pijnstilling behoeven. Zo raakten heel veel mensen heel snel verslaafd, bijvoorbeeld na het trekken van een tand, of na de behandeling van lage rugpijn.

Volgens verschillende gerechtelijke klachten vertelden vertegenwoordigers van het bedrijf niet of nooit dat OxyContin zo verslavend was. OxyContin werd gepromoot als een veilig middel tegen chronische pijn. Toen mensen geen voorschrift meer kregen voor de pillen, schakelden ze over op goedkopere heroïne. Zo raakte de VS getroffen door een ware drugepidemie. Die wordt de laatste jaren nog verergerd door fentanyl, dat vaak aan heroïne wordt toegevoegd.

Purdue Pharma is gevestigd in Stamford, Connecticut. Het bedrijf verdiende miljarden dollars aan de verkoop van OxyContin. Het bedrijf is eigendom van de familie Sackler. Volgens de klagers liet de familie hebzucht primeren op de veiligheid van de patiënt. De Sacklers zijn bekend in academische en culturele kringen voor hun filantropie. De familie komt oorspronkelijk uit Brooklyn, New York. Ze sponsoren in heel de wereld musea. In het New Yorkse Metropolitan Museum is zelfs een hele vleugel naar de Sacklers vernoemd.

Onlangs protesteerde een groep verslaafden en ex-verslaafden tegen de Sacklers. Nan Goldin, een beroemde New Yorkse fotografe, raakte zelf verslaafd aan Oxycontin na een polsblessure. Zij vindt dat de Sacklers moeten worden beschouwd als drugdealers, en dat ze daarom in de gevangenis thuishoren. Het Guggenheim-museum en het Metropolitan Museum in New York en de Tate musea in Londen hebben onlangs de banden met de Sacklers doorgeknipt en aanvaarden geen sponsorgeld of donaties meer. 

Purdue Pharma zegt zelf: "Wij zijn niet verantwoordelijk als mensen zelf overstappen van onze pijnstiller naar fentanyl of heroïne." Dr. Richard Sackler was het hoofd van de marketingafdeling van Purdue. Hij minimaliseerde de verslavingsrisico's van OxyContin. Sackler schilderde de slachtoffers af als criminelen. "Waarom zouden wij sympathie moeten opbrengen voor verslaafden?" Dat schreef hij in een uitgelekte interne e-mail.

In meer dan 36 staten in heel de VS zijn rechtszaken aan de gang tegen Purdue en andere farmabedrijven die opioïde pijnstillers op de markt brachten. In Cleveland, Ohio, staat een mammoetproces gepland, met meer dan 1.600 burgerlijke partijen. Ook tegen het Belgische Janssen Pharmaceuticals, een deel van de Amerikaanse farmareus Johnson & Johnson, loopt een rechtszaak. Janssen verkoopt fentanylpleisters en vroeger ook de opioid Nucynta (tot 2015).

Purdue moest op een eerder proces al een keer 600 miljoen dollar schadevergoeding betalen. In 2015 betaalde het 25 miljoen aan de staat Kentucky. De openbaar aanklager van een zaak in Boston heeft al gezegd: "Profit over People". De drugplaag kost de VS elk jaar naar schatting zo'n 78 miljard dollar. Het ergst is het gesteld in staten als Massachusetts, New Hampshire, West Virginia, Kentucky, Ohio, Indiana en Maine.

Het valt me op hoe dokter Ken Lawson uit Brockton, Massachusetts de fouten van de medische sector ootmoedig toegeeft: "Als we de tijd zouden kunnen terugdraaien, zouden we de dingen anders doen. Er is veel misgegaan. We hebben vertrouwd op medische studies die achteraf puur bedrog bleken. Ik denk dat iedereen in de medische wereld voelt dat ook wij veel boter op ons hoofd hebben…"

De zaak doet meer en meer denken aan de monsterprocessen tegen de tabaksfabrikanten in 1998. Toen betaalden de vier grootste tabaksbedrijven samen 206 miljard dollar aan 46 staten, gespreid over een periode van 25 jaar. De vrees is dat sommige farmabedrijven een faillissementsregeling zullen aanvragen om de reusachtige schadeclaims te ontlopen. 

Agent Bill Paterson blijft een beetje hoopvol. Ook al komt hij elke dag in huizen na een zoveelste oproep na een overdosis, hij vindt het goed dat het probleem eindelijk bespreekbaar is. Hij vindt het een stap vooruit dat verslaafden niet meer meteen als misdadigers in de gevangenis worden gegooid.

"We kunnen het probleem niet oplossen met arrestaties, we moeten die mensen behandelen. We hebben nu een systeem opgezet met een database. We sturen een mail en dan horen we via ziekenhuizen of we nog een keer langs moeten bij die persoon. Het probleem is niet meer verborgen, en dat is goed. Door de betrokkenheid van de politie, en meer media-aandacht, verdwijnt stilaan het stigma. Als iemand ziek is, moet je hem of haar gewoon helpen."

Ik ga zelf mee op huisbezoek met Anne Marie Winchester. Ze doet dat meestal één dag na de overdosis van de betrokken persoon. Dit keer gaat ze langs bij een 34-jarige vrouw in een sociale wijk. De vrouw is radeloos en huilt. Ze kan niet voor haar eigen kind zorgen, ze heeft geen partner, en haar broer spreekt niet eens meer tegen haar.

Haar moeder - die haar kind in huis heeft genomen - lijdt intussen ook aan ongeneeslijke longkanker. Het leed voor de jonge vrouw is bijna ondraaglijk. "Ik zit ook nog een keer aan de kalmeermiddelen. Als ik die combineer met andere drugs sterf ik iedere keer", snikt ze. Ze sukkelt van de ene overdosis naar de andere, tot het misschien een keer fataal wordt.

De hulpverlening kost tientallen miljarden en voor veel hulpverleners zijn de stress en de spanning amper te harden. Hulpverleners in West-Virginia vallen geregeld uit door overmatige werkdruk. Anderen kweken net een olifantenvel, om hun eigen emoties af te kunnen schermen. “Yeah, just another one. You kind of become cold to see someone overdose. You get numb.”

Hulpverleners hebben de laatste jaren altijd een wondermiddel op zak. Narcan. Jason Flynn ziet als eerstelijnshulpverlener bij de politie van Plymouth in Massachusetts elke dag het wonder van de Narcanspray: "Van de bijna 90 procent van de overdoses die we bestrijden met Narcan, hebben de betrokkenen het overleefd. Stel je voor hoeveel meer doden er zouden zijn zonder Narcan."

Narcan -de merknaam voor een spray die naloxone bevat, de stof die als antidotum werkt tegen een overdosis opioïden zoals heroïne- draait dus de effecten van die overdosis terug. Iemand die dood lijkt, kan je terug tot leven wekken, door een neusspray toe te dienen.

De effecten zijn zo verbluffend dat er in lokale parochiezalen overal te lande geregeld cursussen "omgaan met Narcan" worden aangeboden. Narcan maakt vaak het verschil tussen leven en dood. Als het aantal drugdoden misschien stopt met stijgen, zal het helaas niet liggen aan de afname van het aantal verslaafden of minder overdoses, maar wel aan de Narcan die een fatale afloop kan voorkomen. Elke politieagent heeft Narcan op zak.

Intussen sterven de mensen bij bosjes. Neem nu Mary Peckham. Mary verloor haar middelste kind, haar enige zoon, in 2012. "Matthew stierf door een overdosis van cocaïne en heroïne. Hij was maar 18 maanden verslaafd. Zijn verslaving begon met Percocet-pijnstillers, voorgeschreven na het trekken van een tand. Daarna liep het snel uit de hand. We hadden het niet eens door." Matthew groeide op in een gewoon gezin. Net als Haley Kennedy.

Haley is 27, en herstelcoach voor verslaafden. Zij weet wat verslaving is. Ze was zelf jarenlang verknocht aan verslavende pillen. "Ik heb er nooit uitgezien als een verslaafde. Het is niet zoals op tv, of zoals mensen denken hoe verslaafden eruitzien", zegt ze. "Ik was kleuterjuf en haalde uitstekende punten op de universiteit. Toch was ik totaal verslaafd aan opiaten. Het is niet wat het lijkt..."

De overheid beschouwt deze drugcrisis als een nationale alarmtoestand. Dat is anders dan bij de drugplaag in de jaren 80 en 90 van de vorige eeuw, de crack epidemie. Vooral zwarte Amerikanen raakten toen verslaafd aan crack, een mengsel van cocaïne en baking soda (bakpoeder). De drugplaag van toen werd beschouwd als een moreel falen, niet als een medische ramp. Wat volgde was een ware opsluitgekte. Elke zwarte verslaafde sukkelde in de gevangenis. De gevangenispopulatie explodeerde.

Nu treft de drugepidemie vooral de witte Amerikanen, en wordt hun verslaving als een ziekte gezien, omdat het begon met legaal door dokters voorgeschreven pijnstillers. Cynisch genoeg schreven dokters minder snel zware pijnstillers voor aan zwarte Amerikanen, omdat ze dachten dat Afro-Amerikanen sneller misbruik zouden maken van de voorschriften en de drugpillen zouden doorverkopen.

Op een perverse manier heeft dat latente racisme de zwarte bevolking een beetje afgeschermd van de pillenepidemie. Ook de regering-Trump trekt miljarden dollars uit voor de hulpverlening. Zou dat ook zo zijn geweest als dit vooral een zwart probleem was? 

Mary schreef een brief naar de vorige presidenten Bush en Obama. Nooit kreeg ze antwoord. Van Trump wel. "Van de president kregen duizenden moeders die schreven een persoonlijke brief terug. Een brief die ook de namen van onze kinderen vermeldt. Hoe Trump en Melania de drugcrisis als een prioriteit zien. Dit is de eerste president die ooit heeft geluisterd."

Vooral fentanyl is letterlijk de grootste dooddoener. Over heel Amerika is het aantal fentanyldoden de afgelopen jaren met 540 procent gestegen. Ook de bekende zangers Prince en Tom Petty en acteur Philip Seymour-Hoffman stierven na een overdosis fentanyl. Er komt steeds krachtiger spul op de markt.

Nu is er bijvoorbeeld carfentanyl, van oorsprong een middel om olifanten te verdoven. Bij carfentanyl is een dosis van één zandkorrel voldoende om je te doden. Carfentanyl is 10.000 keer - ja: tienduizend keer - krachtiger dan morfine. Klanten betalen evenveel voor fentanyl of carfentanyl maar het spul is 100 of 500 keer krachtiger. Waarom zou je nog heroïne kopen?

Het gevolg: steeds meer dodelijke slachtoffers. Op straat staat fentanyl bekend als White House of Dynamite of Colt 45. Het is een pijnlijke drug: wie het inneemt, verbrandt zijn aders. Vergeleken met de heroïne, is de rush van fentanyl naar verluidt zeer intens en onmiddellijk.

De drama's zijn vreselijk. Jason, drugagent en hulpverlener: "Vorige week nog spraken we met een moeder die op twee jaar tijd twee van haar zonen verloor. Er zijn talloze getroffen gezinnen." Ik bel met Jean Marie McCauley. Zij verloor alle drie haar zonen door overmatig druggebruik. Alle drie haar zonen. Jordan, Jerry en Corey lieten het leven tussen 2013 en 2016. Hoe overleef je in godsnaam zo’n onnoemelijk verlies?

Jean Marie zei dat ze me terug zou bellen. Ik hoorde niets meer van haar. Ik liet vele boodschappen achter op haar antwoordapparaat. Later hoorde ik dat ze zelf weer probeerde af te kicken van de heroïne. Om in Amerika een gewone dag te overleven, heb je soms hevige verdoving nodig.

Als je door Amerika rijdt, kan je het zien. Er is geen plek in de VS die er aan ontsnapt. In de Midwest, New England, de Rust Belt en in de Appalachen zijn het pillen, heroïne en fentanyl. In het westen van Amerika is het vooral crystal meth, alcohol, weed, of cocaïne.

De epidemie speelt zich vaak af in ruraal Amerika, tegen een duistere achtergrond van industrieel verval. Een soort hopeloosheid die zich van leeglopende gemeenschappen meester heeft gemaakt. Op het eerste gezicht zie je alleen bochtige riviertjes, berglandschappen, groene bossen, plezante dorpsstraatjes. Het lijkt wel idyllisch. Als je wat beter kijkt, zie je leegstand, jongeren die naar de stad zijn getrokken. Hoop die wegrent. Soms lijkt het op een stervende gemeenschap. Make America great again.

Het is een soort onzichtbaar Amerikaans bloedbad. East Bridgewater, Massachusetts. Braddock, Pennsylvania. Brockton, Massachusetts. Akron, Ohio. Austin, Indiana. Laconia, New Hampshire. Beattyville, Kentucky. Crumpler, West-Virginia.

Alsof een deel van Amerika is vermolmd. Dat deel van Amerika stelde zijn hoop op Trump toen hij werd verkozen in 2016: als de outsider die het vermolmde systeem zou ontmantelen. Net wat zij indertijd ook gehoopt hadden over Obama, maar de verandering kwam nooit. Als je jarenlang het land teloor laat gaan, en alles maar door laat etteren, dan krijg je dit. Ook de drugcrisis is daar min of meer een uiting van.

Het is alle hens aan dek nu. Er zijn heel veel middelen nodig om alle verslaafden te behandelen. Nu is er amper ruimte om één op de tien verslaafden te behandelen. In Amerika is recovery coach een beroep met toekomst. Veel mensen hebben ook een ontoereikende ziekteverzekering om adequate hulp te krijgen. De drugepidemie zal nog een hele tijd voortrazen in de VS.

Stilaan beginnen nu overal programma's om het druggebruik aan te pakken. Overal doen ze het anders. Maar overal is er geld tekort, en verzekeraars weigeren soms om afkickprogramma's terug te betalen, wat het probleem nog verergert.

In Brockton, waar ik op reportage ging, hebben ze het Champions-programma uitgedacht. Brockton is de stad van champions, van kampioenen. Rocky Marciano, bokslegende uit de jaren 50 was hiervandaan.

Burgemeester Bill Carpenter vertrouwt me toe dat hij alleen maar burgemeester wilde worden vanwege het drugprobleem. Hij verloor zelf bijna één van zijn eigen zonen na een overdosis, en voert sindsdien een kruistocht voor betere hulpverlening. Een soort intense samenwerking tussen politie, ziekenhuizen, stad en scholengemeenschap. Bedoeling: het taboe doorbreken, het probleem niet meer negeren. 

Bekijk hier de reportage van Björn Soenens in Terzake:

(Lees voort onder de video.)

Zo'n twee miljoen Amerikanen zijn verslaafd. Dat is 1 Amerikaan op de 150. Drugs in Amerika doden meer mensen dan wapens en het verkeer samen. Er zijn te weinig pijnbehandelingscentra in de VS. Pillen zijn het makkelijkste antwoord. De dokters spelen graag op safe en schrijven te ruimhartig voor, en veel te langdurig. Patiënten shoppen bij verschillende dokters.

De pillen slingeren rond, er worden handeltjes opgezet. Jongeren proberen van alles uit, en het hek is van de dam. Drugs zijn de stille massamoordenaar in Amerika. Veel te weinig media geven er aandacht aan. Het al lang afgeleverde onderzoeksrapport van Mueller krijgt altijd voorrang.

Er bestaan buurten waar kinderen, kleinkinderen en grootouders samen een spuit zetten. Almaar meer kinderen geraken in de pleegzorg omdat één of beide ouders verslaafd zijn. Het aantal gebroken gezinnen is niet meer te tellen. Het is in Amerika veel makkelijker om high te worden dan om hulp te krijgen.

Mary spreekt recht uit haar hart, na de dood van haar zoon Matthew: "Dit moet gewoon stoppen. We verliezen een hele generatie." Haley Kennedy (27) ziet het elke dag voor haar ogen gebeuren, als herstelcoach, en als ex-verslaafde. "Ik heb een pak beste vrienden verloren. Ik heb kinderen hun vader én moeder zien verliezen. Ik verloor bijna de vader van mijn zoon, en mijn huidige vriend. Ik heb tantes en ooms verloren, neven en nichten. Ach, weet je, het is een smerige boel…"

Scott Anderson, nog maar net aan het afkicken, en erg broos in zijn herstel, is somber gestemd over de toekomst: "Big Pharma zal almaar straffere pijnstillers produceren. Krachtiger dan fentanyl. Nog straffer, en nog verslavender, en nog krachtiger. Het zal blijven doorgaan. Het zal nooit ophouden. De drugepidemie gaat nooit stoppen."

Ik vind na al die intrieste verhalen over de drugepidemie een beetje muzikale troost in Johnny Cash, ook ooit verslaafd aan pillen. Hij schreef een wondermooi nummer over verslaving, The Junkie's Prayer. Cash leidde het nummer indertijd zelf in toen hij sprak over the thrill after the pill…Hij zingt over de illusies van drugs: "…the needle is warm as it sinks in my vein, just a matter of seconds then my mind will be free…But the freedom is short lived and then I’m alone…Then the cycle of horror starts over once more. Oh God, let me suffer this misery no more."