100 jaar verdrag van Versailles: ‘wurgvrede’ krijgt stilaan glans
Lange tijd gold de ‘wurgvrede’ van Versailles, die Duitsland precies honderd jaar geleden werd opgelegd, als een belangrijke oorzaak van de Tweede Wereldoorlog. Maar onder historici kantelt het beeld: de vrede bracht ook goeds, waarvan Europa zelfs nu nog de vruchten plukt. Het verdrag bekeken vanuit drie momenten in de tijd.
Eigenlijk is het een vraag die je niet aan historici mag stellen: wat zou er gebeurd zijn als het Vredesverdrag van Versailles, dat vandaag honderd jaar geleden werd ondertekend, rechtvaardiger was geweest voor Duitsland de grote verliezer van de Eerste Wereldoorlog? Zou Duitsland zich dan minder vernederd hebben gevoeld? Zou Hitler de grote wreker dan wellicht een marginaal politicus zijn gebleven? En zou de mensheid een tweede wereldoorlog bespaard zijn gebleven?
Geen mens, dus ook geen historicus, die het weet. Maar historici denken wel dat het vredesverdrag een slechtere reputatie heeft dan het verdient. “De chaos in de eerste jaren van de Weimarrepubliek (1919-1933) was eerder het gevolg van revoluties dan van Versailles”, meent David Barnouw – tot 2014 verbonden aan het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (Niod) – bijvoorbeeld. “De onderhandelaars hadden het beter kunnen doen, maar ook veel slechter”, zegt emeritus hoogleraar Piet de Rooy in navolging van zijn collega-historicus Margaret MacMillan. “Het is gevaarlijk om te zeggen: ze hebben in Versailles alles fout gedaan”, beaamt Maarten van Rossem. “Ja: alles heeft tegen gezeten. De Tweede Wereldoorlog volgde op een stapeling van ongelukkige, negatieve omstandigheden. Maar om dat allemaal aan Versailles toe te schrijven, is lulkoek.”
1919: Winnen van oorlog is belangrijker dan het winnen van vrede
Om te beginnen hadden die herstelbetalingen waar de Nationaal Socialistische Duitse Arbeiders Partij (NSDAP) en “haar charismatische voorman” Adolf Hitler zo bekwaam stemming mee hebben gemaakt in de praktijk niet zoveel om het lijf, zegt Van Rossem. “Die hele regeling is tweemaal in het voordeel van Duitsland herzien. En toen Hitler aan de macht kwam, was ze feitelijk allang van tafel.” Nee, als hij een zwartepiet zou moeten uitdelen, zou die naar de Verenigde Staten gaan. Want dat land trok zich terug uit de vredesregeling die het zelf had getroffen, en het eiste – erger nog – de kredieten op waarmee Duitsland aan zijn betalingsverplichtingen had willen voldoen. Daardoor werd de economische opleving van Duitsland gefnuikt en kon een recessie zich tot een wereldwijde depressie ontwikkelen. Met alle akelige gevolgen van dien. Zo luidt ook ongeveer de taxatie van Piet de Rooy. “De Verenigde Staten gaven de doorslag bij het winnen van de oorlog, maar niet bij het winnen van de vrede.”
De Duitse wederopstanding werd door het Verdrag van Versailles niet verhinderd. Na een paar jaar was made in Germany alweer een belofte voor consumenten. Van Rossem: “Duitsland is net een bad-eend: je kan het een tijdje onder water houden, maar als je daar moe van wordt en je laat het los, schiet het zo weer naar boven.” Historici zijn het er tegenwoordig dan ook over eens dat de Weimarrepubliek best een kansrijk experiment was, zegt Hanco Jürgens, wetenschappelijk medewerker van het Duitsland Instituut Amsterdam (DIA). “In de bloeiperiode van de Weimarrepubliek, midden jaren twintig, waren er goede vooruitzichten voor een stabiele democratie en internationale erkenning voor Duitsland. Historici hebben te veel gekeken vanuit het perspectief dat het misging en hadden daardoor te weinig oog voor de bloeiende democratische cultuur die er ook was.”
Psychologische schade
Dat alles laat onverlet dat het psychologisch effect van Versailles, vooral in Duitsland, aanzienlijk was. Van Rossem: “De overwinnaars hebben Versailles te veel als wraak verkocht. Als een genadeklap die Duitsland zou beletten om ooit weer problemen te maken. Het was dan ook geen verdrag, maar een dictaat. De Duitsers waren niet bij de onderhandelingen betrokken, maar moesten tekenen bij het kruisje. De vredesregeling die in Wenen werd getroffen na de nederlaag van Napoleon was wat dat betreft veel verstandiger: daar zaten de verliezers met de overwinnaars aan tafel.”
“Het gaat er niet zozeer om of het verdrag onrechtvaardig was, maar hoe het werd beleefd”, zegt Hanco Jürgens. “Vooral artikel 231, waarin werd vastgelegd dat Duitsland de veroorzaker was van de oorlog, was een doorn in het oog van veel Duitsers. Zij hadden het idee dat de Eerste Wereldoorlog een verdedigingsoorlog was geweest. De vredesbepalingen kwamen dus hard aan. In rechts-conservatieve kring werd gesproken over de Karthagischer Frieden, naar Carthago, dat geheel werd vernietigd door de Romeinen. Volgens Thomas Mann getuigde de Gewaltfrieden von Versailles van een ‘schaamteloze brutaliteit’. De sociaal-democraten zagen het vredesverdrag als een overwinning van het geallieerde kapitalisme op het Duitse socialisme.”
Ook buiten Duitsland viel harde kritiek op Versailles te beluisteren. De econoom John Maynard Keynes trok zich terug uit de Britse vredesdelegatie omdat hij zich niet met het wraakzuchtige karakter van het verdrag kon verenigen. Volgens de Nederlandse ondernemer en politicus Ernst Heldring had het ‘gezond verstand’ het afgelegd tegen de haat. “Het is een schandelijk en onuitvoerbaar vredesverdrag, dat Europa in onrust zal houden.”
1945: de rechten van arbeiders en de autonomie van staten
Nu, honderd jaar later, oordelen de meeste historici toch milder over Versailles. Het verdrag bevatte tenslotte ook beloften voor een verre toekomst, zoals de Volkenbond – de imperfecte voorganger van de Verenigde Naties. En het legde de rechten van arbeiders en het zelfbeschikkingsrecht van volken vast. “Dat werd voortaan als universeel gezien”, zegt emeritus hoogleraar Jan Bank. “Dat betekende dat ook koloniale overheersing voor het eerst kon worden beschouwd als verwerpelijk en tijdelijk en de nationale onafhankelijkheid van gekoloniseerde volkeren als wenselijk. Het universele recht op een dekolonisatie is dus een product van de Parijse vrede, zij het dat het pas na de Tweede Wereldoorlog inzake de koloniën echt in praktijk is gebracht.”
Dat is misschien wel de wrede ironie van het Verdrag van Versailles: dat het na de Tweede Wereldoorlog een heilzamer invloed had dan na de Eerste. Aanvankelijk wilden de overwinnaars uit hetzelfde vaatje tappen als ze in 1919 hadden gedaan. “In ieder geval werd in Washington overwogen Duitsland terug te brengen tot een agrarische staat zonder enig industrieel potentieel”, zegt Piet de Rooy. “Daar tegenover stond het besef dat het fascisme sterk bevorderd wordt door economische ellende. Een stevige democratie vergt economische stabiliteit, liefst zelfs enige groei. De tweede visie heeft gelukkig gewonnen. Of daarmee een les van Versailles ter harte werd genomen? Ach, politici trekken vooral lessen uit het verleden als het ze een beetje uitkomt.”
Politieke stabiliteit als norm
“Van Versailles en de vredesverdragen met de andere verliezers van de Eerste Wereldoorlog heeft men geleerd dat de politieke stabiliteit van de verliezersstaat een onontkoombare norm en reële opgave zou moeten zijn voor elke vredesregeling”, zegt Jan Bank. “Dat heeft ertoe geleid dat het verslagen Duitsland in 1945 onder curatele kwam te staan met als opdracht de nieuwbouw van een stabiele staat.”
De imperfecte vrede van 1919
Het Verdrag van Versailles is slechts een van de (strenge) vredesverdragen die na 1918 met de verliezers van de Eerste Wereldoorlog werden gesloten. Bulgarije verloor bij het verdrag van Neuilly gebied aan Griekenland en Roemenië. Het Ottomaanse Rijk (waaruit het huidige Turkije voortkwam) tekende het Verdrag van Sèvres (dat in 1923 vergaand werd versoepeld). Hongarije werd door het Verdrag van Trianon gehalveerd (een bron van frustratie tot op de huidige dag). En Oostenrijk werd door het Verdrag van Saint-Germain gereduceerd tot een nauwelijks levensvatbare Duitstalige ‘rompstaat’.
De vrede die in 1815 werd gesloten met de verliezer van de Napoleontische oorlogen was in veel opzichten verstandiger dan de vrede van 1919. Beatrice de Graaf schreef er een boek over. De grote verdienste van ‘Versailles’ is dat er na de Tweede Wereldoorlog wijze lessen uit werden getrokken. De ordening die toen ontstond, maakt echter weer plaats voor wanordelijke verhoudingen die lijken op die uit de jaren vóór de Eerste Wereldoorlog.
Niet alleen over het Verdrag van Versailles wordt de laatste jaren positiever geoordeeld dat voorheen, ook over de levensvatbaarheid van de Weimarrepubliek. In haar laatste winter voorzagen maar heel weinig mensen de machtsovername van Hitler, in januari 1933.
Dat neemt niet weg dat ook in 1945 de beteugeling van Duitsland het streven van de overwinnaars was. Van Rossem: “Na 1919 maakten de VS zich schielijk uit de voeten. De Engelsen hadden spijt van hun Europese engagement en gingen zich op hun empire concentreren. Het Russische Rijk was verdwenen. Dus dat arme, leeggebloede Frankrijk stond in zijn eentje tegenover Duitsland. Na 1945 moesten die Franse angsten worden bezworen. Daaraan hebben we onder andere de Europese Unie te danken, als je het zo zou willen formuleren.”
2019: opleving van rechts-nationalisme
Na 1945 moest dus goed worden gedaan wat na 1919 verkeerd ging. Dat besef leefde vooral bij de westerse geallieerden: de Russen sloegen in hun bezettingszone, de latere DDR, opgewekt aan het roven. Tezelfdertijd bouwden ze ijverig aan de mythe dat het nationaal-socialisme iets van het vermaledijde Westen was. “Een afrekening met dat verleden heeft in de DDR dus nooit plaatsgevonden”, zegt Van Rossem. “En daar plukt Duitsland nu de zure vruchten van, want die hele Pegida-beweging is een erfenis van de DDR. Met de oude Bondsrepubliek heeft ze niet zoveel te maken. Dat is de tragiek van de Duitse hereniging: Duitsland heeft anderhalf biljoen euro geïnvesteerd in de failliete boedel van de DDR. Maar die Oost-Duitsers blijven maar zeuren en zien vreemdelingen waar ze niet zijn. Het is een rancuneus volkje.”
De houding van Duitsland tegenover het hedendaagse Rusland is mede ingegeven door zijn eigen ervaringen na de Eerste Wereldoorlog, denkt Hanco Jürgens. “Oude sociaaldemocraten als Gerhard Schröder en Sigmar Gabriel vinden dat Duitsland rekening moet houden met de ‘verliezer van de Koude Oorlog’. Net als Duitsland na 1918 heeft Rusland na 1991 een pijnlijke nederlaag te verwerken gehad. Laat je de Russen in hun sop gaar koken, dan krijg je revanchisme. Maar de vrienden van Schröder, de Putinversteher, raken onderhand in een minderheid.”