Waarom redders van hulporganisaties op de Middellandse Zee steeds meer als criminelen gezien worden

Afgelopen weekend stuurde de 31-jarige Duitse kapitein Carola Rackete haar schip de Sea Watch 3 resoluut de haven van het Italiaanse eiland Lampedusa in, ondanks een uitdrukkelijk verbod van de overheid. Daarbij raakte ze ook een politieboot die probeerde te verhinderen dat het schip zou kunnen aanmeren.

Rackete werd onder huisarrest geplaatst en riskeerde een celstraf tot 10 jaar. Gisteravond liet de onderzoeksrechter de klacht "geweld tegen een oorlogsschip" vallen, en liet haar vrij. Hij oordeelde dat haar actie was ingegeven door de plicht om mensenlevens te redden. Het onderzoek tegen haar loopt wel verder wegens het "mogelijke begunstiging van clandestiene immigratie".

Toen de Sea Watch 3 de haven binnenvoer had het schip er al een kleine odyssee opzitten. Op 12 juni redt het 53 mensen op 47 zeemijl van de kust van Zawiya in Libië. Het zet daarna koers naar Lampedusa, volgens de kapitein de dichtstbijzijnde veilige haven. In de loop van de volgende twee weken worden 13 mensen van het schip gehaald om medische redenen – daarbij zijn ook kinderen.

Het schip krijgt geen toestemming om de Italiaanse wateren binnen te varen. De kapitein vraagt bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens om een uitzonderingsmaatregel, omdat de migranten en vluchtelingen aan boord er volgens haar steeds slechter aan toe zijn. Het schip dobbert dan al bijna twee weken rond op zee. Maar het Hof oordeelt op 25 juni dat er geen sprake is van een noodsituatie. 

Overleg binnen de Europese Unie levert voorlopig niets op. De kapitein – die verantwoordelijk is voor het welzijn van iedereen aan boord – besluit een dag na de beslissing van het Hof om de Italiaanse wateren toch binnen te varen. Ze wordt tegengehouden door de Italiaanse grenspolitie.

In de nacht van vrijdag op zaterdag (28-29 juni) vaart ze uiteindelijk de haven zelf binnen. Volgens haar is de situatie aan boord onhoudbaar, omdat verschillende migranten en vluchtelingen zo radeloos zijn dat ze zichzelf verminken, en ze vreest voor wanhoopsdaden. Bij het binnenvaren van de haven probeert een politiebootje te verhinderen dat ze aanmeert, waarbij de Sea Watch dat bootje raakt. 

De kapitein baseerde haar beslissingen naar eigen zeggen op de verschillende codes en wetten die op zee van toepassing zijn, en op de internationale verdragen en rechtspraak rond mensenrechten. Een aantal principes zijn hier van belang. 

Alle schepen zijn zonder uitzondering verplicht om mensen die op zee in nood verkeren, te helpen. Dat geldt zowel in vredestijd als in oorlogstijd. Commerciële overwegingen mogen nooit meespelen om dat niet te doen.

Alleen als een schip of de mensen aan boord zelf in nood zouden komen door de redding, kunnen ze daaraan verzaken. Of als het niet mogelijk, niet nodig of niet zinvol zou zijn om de mensen in nood te gaan helpen (als er bijvoorbeeld al andere schepen met de redding bezig zijn, of het schip nooit op tijd daar kan geraken).

Iedereen moet ook worden gered, ongeacht de nationaliteit, wettelijke status of zelfs de activiteiten waar die persoon mee bezig is. Dus ook migranten en vluchtelingen, en zelfs drugsdealers of wapenhandelaars in nood.

Een tweede principe is dat mensen na de redding humaan behandeld moeten worden, en dat ze naar een veilige plek moeten worden gebracht. Het reddingsschip zelf kan tijdelijk een veilige plek zijn, maar nooit definitief. Uiteindelijk moeten ze dus ergens aan land. Het reddingsschip valt overigens onder de wetgeving van het land waarvan het de vlag draagt: in het geval van de Sea Watch is dat Nederland. 

Daarbij is nog een principe van belang: het zogenoemde "non-refoulement", een moeilijke term die betekent dat mensen niet naar een plek gebracht mogen worden waar ze in gevaar zijn, waar ze gefolterd zouden kunnen worden of onmenselijk behandeld, of waar ze vervolgd kunnen worden om hun ras, geloof, geslacht, politieke overtuiging enzovoort. Bovendien moeten mensen de kans krijgen om asiel aan te vragen.

Een aantal elementen in de bovenstaande regels zijn voor interpretatie vatbaar. Zo is er veel discussie over of migranten en vluchtelingen in hun bootjes nu al dan niet in nood zijn, zeker als het bootje nog niet aan het zinken is.

De interpretatie van wat een noodsituatie is, verschuift ook pijlsnel in de publieke opinie, en in het woordgebruik van politici: zo verklaarde de Belgische voormalige staatssecretaris van Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) tijdens de verkiezingsuitzendingen op de VRT dat "die mensen niet echt in nood zijn". 

Het meest gangbare typevoorbeeld van zo'n bootje heb ik twee zomers geleden met eigen ogen van dichtbij kunnen volgen, toen ik op het Belgische fregat de Louise-Marie meevoer: het was een rubberbootje van misschien tien meter lang op open zee, met daarin bijna 120 mensen, zonder reddingsvest, stuurloos omdat de motor inmiddels kapot was.

Door de chemische vermenging van de brandstof, die uit de motor lekte, met het zeewater liepen veel mensen die op de bodem van het bootje zaten, zware brandwonden op. Weinig zeelui zullen dit niet als een  noodsituatie beschouwen.

In de meeste gevallen is het een kwestie van tijd voor zo'n bootje daadwerkelijk begint te zinken. Als dat niet het geval is, zijn er nog talloze andere gevaren. In 2011 zond een bootje met 72 mensen aan boord een noodsignaal uit.

In de vijftien dagen die volgden, kwamen een militaire helikopter, een groot militair schip en verschillende andere boten langs, soms met eten en drinken. Maar niemand voerde een reddingsoperatie uit. Uiteindelijk dreef het bootje terug af naar de Libische kust. Na vijftien dagen waren nog 10 van de 72 opvarenden in leven, de rest was van ontbering gestorven.

Een tweede punt waar veel discussie over bestaat, is wat beschouwd kan worden als een "veilige plek". Tegenwoordig gaan steeds meer stemmen op om mensen naar Libië terug te sturen, een land dat niet alleen in totale chaos, maar tegenwoordig ook in oorlog verkeert. En waar bovendien geregeld gedocumenteerde schendingen van de mensenrechten plaatsvinden tegenover migranten en vluchtelingen: folteringen, uitbuiting, verkrachting, slavernij, uithongering…

De afgelopen dagen verklaarde ook de Nederlandse staatssecretaris van Asiel en Migratie Ankie Broekers-Knol dat de Sea Watch 3 de geredde migranten en vluchtelingen had kunnen overdragen aan Libië. 

De Europese autoriteiten blijven tot nu toe beklemtonen dat Libië géén veilige plek is, maar het Europese beleid ziet er geen graten in om de Libische kustwacht te steunen, zodat die migranten en vluchtelingen kan terugbrengen naar datzelfde onveilige land. Een praktijk die steeds meer op de korrel wordt genomen door mensenrechtenorganisaties, zeker nu de situatie in Libië is afgegleden naar een echte oorlog. De Libische kustwacht is trouwens lang niet in staat om alle nodige reddingen uit te voeren, en reageert geregeld niet op noodoproepen.

Europa zoekt naar een alternatief. Zo wil het zogenoemde "ontschepingsplatformen" uitbouwen in Noord-Afrikaanse landen, veilige plekken waar geredde mensen naartoe kunnen worden gebracht en waar ze ook asiel kunnen aanvragen. Maar dat alternatief komt voorlopig niet van de grond. 

Maar de Sea Watch 3 had toch ook naar Tunesië kunnen varen, is een andere veel gestelde vraag. Het klopt dat bijvoorbeeld de haven van Sfax in Tunesië ongeveer even ver of misschien zelfs dichterbij lag dan de haven van Lampedusa. Maar Tunesië heeft geen goed uitgebouwde asielprocedure en biedt dus geen rechtszekerheid voor asielzoekers.

Bovendien heeft Tunesië geen zin om deze schepen allemaal op te vangen. Het land kampt zelf al met grote groepen vluchtelingen en terreurproblemen, door de chaos en de oorlog in buurland Libië. Tunesië weigerde vorige maand nog meer dan twee weken lang om een Egyptische sleepboot te laten aanmeren die 75 migranten en vluchtelingen had gered, onder hen meer dan 30 minderjarigen. 

Met haar actie heeft Carola Rackete, de kapitein van de Sea Watch, een belangrijke vraag opnieuw op scherp gesteld: moeten mensenrechten altijd voorgaan op het nationaal belang? Of is het omgekeerd en moeten staten en naties eerst hun eigen belangen verdedigen, ook als daarmee mensenrechten in het gedrang komen?

Voorstanders van het eerste vinden dat er absoluut niet mag worden ingeboet op mensenrechten, dat een aantal basisrechten altijd en overal moeten gelden. Voorstanders van het laatste wijzen meestal op de veiligheid van de inwoners, die boven alles moet gaan. En op het feit dat andere landen het ook niet altijd nauw nemen met de mensenrechten. 

De Europese Unie heeft die basisrechten altijd zeer hooggeschat, en er zijn morele kompas op gericht. Daarom heeft de Europese Unie (en daarmee alle lidstaten) een reeks mensenrechtenverdragen ondertekend. En zijn alle Europese lidstaten lid van de Raad van Europa, die het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft opgericht om die rechten af te dwingen.

Maar de laatste jaren komt die visie steeds meer onder druk te staan, vooral in het migratiedossier, dat bijzonder gevoelig ligt en heel emotionele reacties oproept. Dat heeft met veel dingen te maken: grenzen vervagen, de wereld lijkt groter en ingewikkelder te worden, economische crisissen en besparingen maken mensen onzeker over hun toekomst, ze hebben het gevoel dat ze de greep op de dingen verliezen. 

De vluchtelingencrisis van 2015-16, maar ook eerdere migratiegolven, hebben daarenboven veel "vreemde" mensen naar hier gestuurd. Het zit in de natuur van de mens om het "vreemde" te wantrouwen, en dat kan makkelijk omslaan in angst of zelfs vijandigheid.

Die angst en vijandigheid zijn in de hand gewerkt door de aanslagen en terreur van radicale moslims. Als mensen bovendien het gevoel krijgen dat er geen of onvoldoende controle is op de instroom van "vreemde" mensen, wordt de angst nog groter. En dat is in het migratiedossier ontegensprekelijk het geval – ook al bewijzen de cijfers al twee jaar lang dat de instroom sterk gedaald is.

Rechts-radicale partijen spelen volop in op dat gevoel van controleverlies inzake migratie. In Italië – een land dat aan de Europese buitengrens ligt en het meest rechtstreeks met migratie te maken krijgt – is zo'n rechts-radicale partij sinds vorige zomer verantwoordelijk voor het migratiebeleid.

De Lega en haar leider Matteo Salvini worden er steeds populairder, met een beleid dat almaar harder wordt. En Salvini richt zijn pijlen steeds meer op hulporganisaties. Zij brengen met hun reddingsschepen letterlijk de migranten en vluchtelingen aan land, en zijn dus een ideaal en zeer zichtbaar politiek doelwit.

Onder de vorige Italiaanse regering, een linkse regering was dat, moesten ze al een gedragscode ondertekenen. Nu mogen ze simpelweg de Italiaanse havens niet meer in. Sinds vorige maand is er een nieuw decreet waardoor ze een boete kunnen krijgen van 20.000 euro als ze dat verbod overtreden.

De boete kan oplopen tot 50.000 euro als ze niet onmiddellijk wordt betaald. Schepen kunnen in beslag worden genomen. Het gaat om een administratieve boete, geen straf die door een rechtbank wordt opgelegd na grondig onderzoek van de feiten en de context waarin die gepleegd zijn. En Salvini wil de regels nóg strenger maken. 

Het lijkt er op dat in Italië de vervolging van hulpverleners steeds meer als middel wordt ingezet om angst aan te jagen en te intimideren. Carola Rackete van de Sea Watch wist dat haar actie gevolgen zou hebben, maar vond dat het belang van de mensen die ze aan boord had, zwaarder woog. Maar als Rackete veroordeeld wordt, zal dat dan niet iedereen die op een boot rondvaart wel twee keer doen nadenken om nog iemand te redden?

En zelfs als ze niet veroordeeld wordt, is zo'n rechtszaak tijdrovend en duur. Overigens is er tot nu toe geen enkele hulporganisatie door een rechtbank veroordeeld voor het bevorderen van illegale migratie. Daar is ook nog nooit een bewijs voor gevonden. Dat bevestigde de procureur van de rechtbank in Agrigento gisteren nog in het Italiaanse parlement. Ook twee gerechtelijke onderzoeken tegen Salvini zelf zijn trouwens op niets uitgedraaid.

In heel Europa zijn rechts-radicale partijen in opmars, en onder invloed van hun succes worden ook andere partijen almaar radicaler in hun standpunten over migratie. Ook het Europese beleid wordt strenger en strenger.

Maar het blijft een moeilijke vraag: hoe kan Europa tegemoetkomen aan de groeiende bezorgdheid van Europese kiezers over ongecontroleerde migratie, zonder daarmee de basisrechten overboord te gooien die ook voor vluchtelingen én migranten gelden? Want dat is een hellend vlak. Zonder basisbescherming kan iedereen het volgende doelwit worden, ook u en ik.

Het publieke debat hieromtrent raakt steeds meer vergiftigd. Toen Carola Rackete, de kapitein van de Sea Watch 3, afgelopen weekend haar schip verliet tussen agenten van de grenspolitie in, werd ze door tientallen mensen op de kade uitgejouwd. Sommigen beten haar toe of ze misschien hield van "zwarte piemels", en wensten haar een meervoudige verkrachting door clandestiene immigranten toe. Zowat het vriendelijkste verwijt was dat ze een handlanger van mensensmokkelaars was.

Tegelijk wordt de vraag naar fundamentele mensenrechten, en welk gewicht die horen te hebben, steeds minder (luid) gesteld. De vervolging van hulpverleners kan op almaar meer instemming rekenen, bij zowel politiek als publiek.

Maar politiek en publiek stellen nog weinig vragen bij een Europees beleid dat er in de praktijk toe leidt dat mensen teruggestuurd worden naar een plek waar ze gefolterd en gruwelijk behandeld worden. In die zin stelt het geval van de Sea Watch heel Europa voor een aantal prangende en moeilijke vragen.