Waarom er eerder onbekende figuren als Charles Michel of Ursula von der Leyen gekozen worden voor de Europese topjobs

Vraag aan kinderen van 8, 9 jaar om een leider te tekenen en ze tekenen een gezagsfiguur die groter, sterker en mooier is dan de andere figuren. Als we niet beter zouden weten, tekenen ze eigenlijk een figuur als de Amerikaanse president Donald Trump, of minstens hoe hij zichzelf ziet en probeert neer te zetten in de buitenwereld. Mensen die beweren snel voor richting, orde en veiligheid te zullen zorgen. Dat kinderlijk idee van leiderschap, die roep om een sterke, ego-dominante leider - weten we - wordt luider in tijden van crisis of complexiteit.  

Als je kennis hebt van deze wetenschap zijn de wederkerende reacties op minder dominante figuren zoals Charles Michel (MR) en Ursula von der Leyen voorspelbaar: "grijze muizen, geen visie of charisma, wie zijn ze?". Maar leiderschap in de 21e eeuw is al lang niet meer wat het ooit geweest is. De als kritiek bedoelde beschrijvingen zijn eigenlijk Geuzennamen voor leiders in een hypercomplexe, dynamische en genetwerkte wereld. Want hoe geef je leiding aan 28 leiders van verschillende partijen die op verschillende momenten verkozen worden? Vooral door niet publiek te uitgesproken te zijn. 

Het is dan ook niet verwonderlijk dat het eerder onbekende figuren zijn die steeds gekozen worden voor die topposities in Europa. Wil dit zeggen dat Charles Michel of Ursula von der Leyen geen ambitie hadden voor deze functie? Dat ze het leiderschap niet geclaimd hebben? Toch wel, maar in tegenstelling tot Amerika claim je in Europa het leiderschap niet direct en verbaal, maar indirect en non-verbaal. In Amerika word je al twee jaar op voorhand aangekondigd als "the next president of the United States of America" terwijl de race voor de partijnominatie nog moet gelopen worden. In Europa doe je dat niet. Dat is de reden dat Guy Verhofstadt (Open VLD) nooit die finale toppositie zal bekleden. Je claimt leiderschap hier door extra werk aan te nemen of - zoals Charles Michel - door een topvergadering te beleggen in Brussel. Als het leiderschap je vervolgens gegund wordt, antwoord je steevast dat je gevraagd bent geweest en dat je je verantwoordelijkheid zal opnemen. Eigen lof stinkt en daar houden we niet van. Spitzenkandidaat zijn is dus meer een vloek dan een zegen. 

Je onthouden van een duidelijke visie, niet te uitgesproken zijn, is echter niet eenvoudig als leider, en dit om twee redenen. Ten eerste voel je als leider - en zeker als politiek leider - de permanente druk vanuit je volgers en de media om steeds met antwoorden te komen. Je volgers hebben je immers gesteund in het geloof dat je iets gaat veranderen. Napoleon zei reeds dat leiders "dealers van hoop" zijn. Leiderschap betekent etymologisch niet voor niets: voort doen gaan.  En de media hebben de opdracht om te controleren hoe je met de macht in je functie omgaat. Macht zorgt ervoor dat je meer praat, abstracter en op de lange termijn denkt, meer wegen ziet naar het doel. Met andere woorden: macht zorgt ervoor dat je visie ontwikkelt en verkondigt. Het is niet voor niets dat we zeggen dat de positie de man maakt. 

Als die visie dan aansluit bij de morele overtuigingen en het algemeen gevoel dat er leeft, ben je goed op weg om als charismatisch gezien te worden. Charisma is namelijk aanleerbaar. Het bestaat uit 10 kenmerken. Denk aan: het gebruiken van metaforen en verhalen, hoge doelen stellen voor zichzelf en de volgers, en dit opvolgen met het geloof dat ze bereikbaar zijn, lichaamsgebaren, enzovoort. Voormalig Amerikaans president Barack Obama was in zijn beginjaren niet charismatisch. Hij was gewoon een professor die in veel te lange ingewikkelde zinnen praatte. Maar hij heeft zich, net zoals Donald Trump, hierin laten scholen. Vergelijk de volgersmania in de stadia tussen beiden en u merkt geen verschil op de inhoud van het verhaal na. Dit laatste is waarom Trump voor velen van ons niet charismatisch is en Obama wel. 

Die uitgesproken visie hebben, net daar knelt het schoentje. Want we staan voor vraagstukken zoals het klimaat, de vluchtelingen, de gezondheidszorg, waar we (nog) niet van weten hoe we die moeten oplossen. We weten alleen dat elk antwoord bij de start de belangen van de anderen reeds onder druk zet. Dat we de vraagstukken niet alleen gaan kunnen oplossen omdat de aard er nu net van is dat de stakeholders in en ertussen onderling verbonden zijn. De leider als solistische alleskunner bestaat dus niet meer. Het is onmogelijk dat één persoon de toenemende complexiteit kan beheersen. 

Leiderschap in de 21e eeuw is gedeeld leiderschap. Het vraagt je ego onder controle houden en situationeel nederig zijn. Het ontwikkelen van deze mindset werd al lang geleden aangeraden door de grondleggers van zowel het westers (Socrates) als het oosters (Boeddha’s beginnersmind) denken. Het hebben van een vooringenomen positie, zoals die van een expert, beperkt het aantal opties. Het zet de dingen vast, wat niet helpt in een complexe omgeving.  

Europa vraagt dus leiders die interonafhankelijk kunnen denken, ook over zichzelf. Die kunnen loskomen en reflecteren op de grenzen van hun eigen ideologie, en zichzelf zien als een doorlopend herzienbaar ontwerp dat in staat is om een aantal vormen aan te nemen als reactie op onvoorziene omstandigheden. Anders uitgedrukt: leiders die beseffen dat je het stabielst staat op wisselende standpunten. Ze zien de wereld niet in tweedelingen of polariteiten maar als dynamisch elkaar transformerende systemen.

Je kan het vergelijken met het pointillisme, de schildertechniek die aan het eind van de negentiende eeuw werd beoefend. In het pointillisme worden verfstippen in primaire kleuren op het doek aangebracht. Van afstand zie je niet twee verschillende kleuren, maar één kleur. Dat is wat je hersenen weergeven. Een blauwe streep en een gele streep worden samen één groene streep. Leiderschap in de 21e eeuw is uiteindelijk de kunst om samen een pointillistisch schilderij te maken. En het is die kunst die alvast Charles Michel beheerst, en ik hoop ook Ursula van Leyen, want net zoals velen van ons ken ik haar niet goed. 

De grootste uitdaging waar dit soort leiders voor staan is om niet ontgoocheld te geraken in de leiderschapsrol. Mensen met macht worden altijd eerst door hun volgers op hun integriteit getest en dan pas op hun competentie. We hebben liever een integere, niet competente baas dan een competente, niet integere baas.  Alleen is het weinigen van ons gegeven om de interne consistentie die deze leiders ervaren, zelf ook te ervaren of te begrijpen. Ze stemmen zich af op de dialectiek (het gebruik van tegenstellingen om naar waarheid te zoeken) en niet op een stelling.  Hierdoor kunnen ze als oninteger waargenomen worden. Wat voor geen enkele betrokken partij aangenaam is om te ervaren. Tenslotte is de druk (vanuit de (buiten)wereld) om snel iets te veranderen erg groot. Terwijl leiderschap gaat over een trage beweging. We spreken niet voor niets over geleidelijk. 

Zelf heb ik er goede hoop in, want dit soort leiders weet als geen ander dat leiderschap turning suffering into sacrifice is:  het omzetten van persoonlijk lijden in opoffering voor iets groter dan jezelf. Beiden hebben al politieke risico’s genomen en persoonlijk onder vuur gelegen vanuit een geloof voor een groter project. Zij weten dat lijden en leiden nu eenmaal samen hoort. Dat het soms meer de kunst van het verdragen van onmacht is dan het voelen van almacht. Zeker in de 21e eeuw.