Is het tijdperk van het onverfilmbare boek ten einde?
Netflix werkt aan een adaptatie van Honderd jaar eenzaamheid, concurrent Hulu liet onlangs Catch-22 op de wereld los. Romans die als niet te bewerken te boek staan, worden nu toch bewerkt. Is het tijdperk van het onverfilmbare boek voorbij?
“Heeft George Clooney de vloek van de onverfilmbare roman doorbroken?” De Britse krant The Guardian vroeg het zich onlangs af, in een recensie van Catch-22, de nieuwe prestigereeks van het Amerikaanse streamingplatform Hulu. Catch-22 is een bewerking van de gelijknamige, beroemde roman van Joseph Heller: een chaotisch, steeds verspringend en vaak absurd relaas over de Tweede Wereldoorlog, dat vaak als onverfilmbaar werd bestempeld.
Maar dat is de roman dus niet in de ogen van George Clooney, die niet alleen een van de hoofdrollen vertolkt maar de miniserie ook produceerde en deels regisseerde, en Hulu, dat bereid was veel geld op tafel te leggen om te kunnen uitpakken met het prestigeproject.
Catch-22 was al eens verfilmd, in 1977, maar de twee uur durende bewerking van Mike Nichols kende weinig succes. Om de complexiteit van Hellers roman te kunnen vatten, redeneerden de makers, heb je minstens vijf uur nodig. Hulu, dat ook al van Margaret Atwoods The Handmaid’s Tale een bejubelde reeks maakte, kon hen die tijd geven.
Zelfs ‘Ulysses’
Filmmakers met ambitie hebben er nooit voor teruggedeinsd om zich aan notoir moeilijke klassiekers te wagen: Stanley Kubrick gooide hoge ogen met zijn bewerking van Vladimir Nabokovs Lolita en Anthony Burgess’ A Clockwork Orange, en David Cronenbergs bewerking van Naked Lunch is inmiddels een even grote cultklassieker als het boek van William S. Burroughs zelf.
Zelfs Ulysses werd twee keer verfilmd. “Moeilijke, ambitieuze, hermetische, complexe boeken zijn niet meer of minder onverfilmbaar dan vroeger”, zegt Kevin Absillis, professor literatuurwetenschap (Universiteit Antwerpen).
Toch lijkt er iets veranderd te zijn, met dank aan de doorbraak van de televisiereeks. Betaalzenders en streamingdiensten als HBO, Netflix en Hulu hebben de afgelopen decennia stukje bij beetje bewezen dat tv-series op artistiek en kwalitatief vlak niet minderwaardig hoeven te zijn aan bioscoopfilms.
Daarbij komt dat ze niet aan dezelfde regels gebonden zijn. Epische werken, zoals Gabriel García Márquez’ Honderd jaar eenzaamheid – waarin zeven generaties van de familie Buendía dienen als een prisma voor de Colombiaanse cultuur en geschiedenis – zijn moeilijk samen te vatten in een film van twee uur, maar in een serie kun je meer kanten uit.
Kijkcijfers minder belangrijk
Die redenering is niet nieuw. In de jaren 80 herwerkte de Duitse cineast Rainer Werner Fassbinder de literaire klepper Berlin Alexanderplatz, een episch en hectisch verhaal over het Berlijn van de jaren 20, tot een veertiendelige, vijftien uur durende tv-serie, die vandaag te boek staat als een klassieker – in tegenstelling tot de anderhalf uur durende verfilming uit 1931.
“Sterke, ambitieuze en ontwrichtende televisiereeksen zijn niet nieuw – kijk maar naar Twin Peaks of The Singing Detective”, legt Absillis uit. “Wel is het zo dat de gemiddelde kijker van films en televisie vroeger meer rechtlijnigheid en plotgedrevenheid verwachtte dan van een literaire roman. Maar dat is de laatste tien jaar toch veranderd.”
Aan de verfilming van The Sandman, een 75-delige comic-bookreeks van Neil Gaiman, werd al sinds de jaren 90 gewerkt. Tevergeefs. “Ik heb liever geen Sandman-film dan een slechte Sandman-film”, liet Gaiman zich toen ontvallen. Nu Netflix de rechten heeft gekocht, lijkt er eindelijk schot in de zaak te komen. Een film zit er niet in, maar Netflix maakt zich sterk dat het 75-delige verhaal wél in een uitstekende serie kan worden gegoten.
De Netflixen van deze wereld hebben nog een ander voordeel: kijkcijfers maken hen niet veel uit. Zowel Netflix als Hulu haalt zijn inkomsten uit abonnees, die maandelijks een vast bedrag betalen. Hoeveel van die abonnees naar een reeks of film kijken is niet zo belangrijk, zolang maar genoeg mensen willen betalen voor het volledige aanbod. Daardoor kan Netflix veel geld investeren in ‘moeilijker’ prestigeprojecten die het aanzien van de streamingdienst verhogen.
Gouden tijdperk
Voor filmproducenten ligt dat anders: zij moeten hun investeringen terugverdienen aan de kassa van de bioscoop, dus ook verfilmingen van moeilijke romans moeten breed toegankelijk zijn.
De adaptatie van Extremely Loud and Incredibly Close kreeg net die kritiek: Jonathan Safran Foers roman werd al te zeer gestroomlijnd om een zo groot mogelijk publiek te bereiken.
“Trouwe adaptaties leveren wat mij betreft zelden de beste ervaringen op,” duidt Absillis, “maar films die uit een boek slechts de plot halen, ten nadele van de bijzondere vorm of de karakterontwikkeling, zijn ook zelden succesvol. Extremely Loud is een goed voorbeeld. In de Nederlandse literatuur kun je denken aan de verfilming van Max Havelaar: Fons Rademakers heeft weinig van de speelsheid van de tekst kunnen bewaren. De serie gebaseerd op Het verdriet van België ging op vergelijkbare wijze de mist in, ook al was het scenario van Hugo Claus zelf.”
Voor liefhebbers van het bronmateriaal blijft het dus bang afwachten wat Netflix doet met The Sandman of met Honderd jaar eenzaamheid, waarvan het streamingplatform in maart de rechten verwierf. Maar Rodrigo García Barcha, Márquez’ zoon, heeft er een goed oog in. “We beleven een gouden tijdperk voor series. De timing kon niet beter.”