Coats gaat, Ratcliffe komt: Trump wil adviseurs die hem vertellen wat hij wil horen

De hoorzitting met Dan Coats in januari van dit jaar legde de meningsverschillen met Trump en het Witte Huis overduidelijk bloot. Het was "onwaarschijnlijk" dat Noord-Korea zijn kernwapens zou opgeven, zei hij. Van Iran daarentegen hadden zijn diensten op dat moment géén aanwijzingen dat het de "cruciale activiteiten" ontplooide die vereist waren om kernwapens te maken. IS in Syrië was volgens Coats nog niet helemaal verslagen, terwijl de klimaatrisico's zoals extreem weer en hogere temperaturen steeds sterker werden. 

Kortom: waar Trump een bedreiging zag, relativeerde Coats het gevaar.  En waar Trump vooruitgang claimde, waarschuwde Coats voor optimisme. Meer was er niet nodig om Trumps ergernis te wekken. 's Anderendaags tweette de president over Coats en andere toplui van de inlichtingendiensten dat ze "passief en naïef" waren, met name over Iran. 

De belangrijkste breuklijn tussen Trump en Coats had te maken met de Russische inmenging in de verkiezingscampagne van 2016. Hoewel de inlichtingendiensten gezamenlijk concludeerden dat die inmenging reëel was geweest, probeerde Trump dat voortdurend te minimaliseren.

Aan het team van de speciale aanklager Robert Mueller verklaarde Coats dat Trump hem in maart 2017 had aangemaand om publiek te verklaren dat er geen banden waren tussen de Trump-campagne en Rusland. Coats weigerde dat. Later waarschuwde Coats dat de Russische bemoeienis en pogingen "om onze democratie te ondermijnen" nog niet voorbij waren.

Dat het Witte Huis als uitvoerende macht de beleidslijnen uitzet en oplegt aan de diverse ministeries is logisch. De administratieve departementen horen te luisteren naar de verkozen bestuurders. Ook wanneer inlichtingendiensten actief ingeschakeld worden in operaties van defensie, contra-terreur of spionage, is die commandolijn logisch en helder.

Maar vooraleer de president en zijn ministers beslissingen nemen en keuzes maken, moeten zij inlichtingen inwinnen en laten analyseren over de reële problemen, bedreigingen en krachtsverhoudingen in de wereld. Kortom: de president moet eerst luisteren naar zijn inlichtingendiensten, vooraleer die inlichtingendiensten luisteren naar zijn bevelen. Juist daarom horen topfuncties in de inlichtingendiensten en in het veiligheidsapparaat zo neutraal en apolitiek mogelijk te zijn. Dan Coats leek die rol en opdracht ter harte te nemen. 

Wanneer inlichtingendiensten hun bevindingen laten voorschrijven door wat de beleidsmakers graag zouden horen, dan kan dat tot kwalijke mislukkingen leiden. Dat is precies wat er gebeurde onder president George W. Bush, toen de inlichtingendiensten op aandringen van zijn regering een dossier opbouwden over massavernietigingswapens in Irak. Die wapens bleken er naderhand niet te zijn, maar hadden intussen als basis gediend voor de Amerikaanse aanval op Irak. 

John Ratcliffe heeft tot dusver weinig ervaring opgebouwd op het terrein van de inlichtingendiensten. Pas begin dit jaar werd hij lid van de bevoegde commissie in het Huis van Afgevaardigden. Als een van de 435 volksvertegenwoordigers in het Huis van Afgevaardigden was hij ook niet echt een nationale bekendheid. Hij werkte zich vooral in de schijnwerpers door zijn agressieve en emotionele optreden in de hoorzitting met speciaal aanklager Robert Mueller. Ratcliffe verweet Mueller vooral dat hij met nadruk had gezegd dat zijn onderzoek "president Trump niet had vrijgepleit". Daarmee ondermijnde hij, zei Ratcliffe, het vermoeden van onschuld waar ook een president nog altijd recht op heeft. 

De Texaanse volksvertegenwoordiger heeft geen hoge pet op van Muellers onderzoekswerk. Hij vindt, net als Trump en de top van het Witte Huis, dat justitie dieper zou moeten spitten naar de mogelijke banden die er waren tussen Democraten (en de Hillary Clinton-campagne) en Rusland. Het valt aan te nemen dat Ratcliffe zijn inlichtingendiensten ook daarvoor zal inschakelen, als hij in de functie van directeur van de inlichtingendiensten bevestigd wordt. 

Ratcliffe zou al enkele weken geleden hebben gehengeld naar een topfunctie in dienst van Trump. Of de hoorzitting met Mueller voor de president de doorslag heeft gegeven om hem voor te dragen, is moeilijk te zeggen. In de woorden van de New York Times gaf het Ratcliffe in elk geval de kans "om auditie te doen" voor de job. De Democratische fractieleider in de Senaat Chuck Schumer twijfelde er niet aan: het was zijn loyaliteit aan Trump die hem de topbenoeming in de schoot had geworpen.

De benoeming van Ratcliffe moet nog bekrachtigd worden door de Senaat. Daar hebben de Republikeinen een meerderheid van 53 zetels tegenover 47. In principe moet dat dus lukken, al zouden er ook onder Republikeinen twijfels bestaan over zijn geschiktheid voor de job.

In elk geval past de wissel tussen Dan Coats en John Ratcliffe in een patroon dat Trump kenmerkt. Rex Tillerson moest als minister van Buitenlandse Zaken plaats ruimen voor de Trumpiaanse Mike Pompeo. Nationaal Veiligheidsadviseur Herbert McMaster gaf het stokje door aan hardliner John Bolton. Minister van Binnenlandse Veiligheid Kirstjen Nielsen vertrok de voorbije lente en werd vervangen door Kevin McAleenan, een overtuigd aanhanger van Trumps immigratiebeleid. En vooral het ontslag van Jim Mattis, de internationaal gerespecteerde minister van defensie, sprong in het oog. Ook die botste met Trump over kwesties als Syrië en de Iran-deal, ook hij kon het niet vol houden. Of zijn pas benoemde opvolger Mark Esper de moed zal vinden om de president, mocht hij dat nodig vinden, tegen te spreken, staat nog te bezien.  

Haast altijd is het beeld hetzelfde: een zakelijke, gematigde en realistische centrumvisie moet wijken voor ideologie naar Trumpiaanse snit. Zo omringt de president zich met adviseurs die hem de adviezen geven die hij graag hoort. Als dat ook zo gebeurt op het hoogste niveau van de inlichtingendiensten, houdt dat vroeg of laat risico's in voor Amerika's nationale veiligheid.