Geheimzinnige radioactieve wolk boven Europa kwam écht uit Rusland

Hoewel de wolk liefst honderd keer zoveel straling bevatte als er vrijkwam bij de ramp bij Fukushima, was de radioactiviteit in Europa al verdund tot een te laag niveau om nog enige schade toe te kunnen brengen aan de gezondheid. Anders ligt dat direct bij de rampplek: in een zone van zo’n 10 kilometer zal men direct gevaar hebben gelopen, en tot op tientallen kilometers afstand kunnen geoogste gewassen gevaarlijk besmet zijn.

De mysterieuze wolk van het radioactieve element rutheen-106 werd op 2 oktober 2017 voor het eerst opgemerkt door een meetstation in Milaan. In de dagen daarna vond men de verhoogde concentraties rutheen vooral in Frankrijk, Duitsland, Oostenrijk, Roemenië en Bulgarije. In ons land vond men niets, waarschijnlijk omdat er zeewind stond.

De wolk moet zijn ontstaan toen de Russen, bizar genoeg, een bestelling bereidden voor Europese natuurkundigen, concludeert een internationaal team Europese deskundigen nu in vakblad PNAS. Die bestelling, een partij zeer geconcentreerd radioactief materiaal, zal bestemd zijn geweest voor het Italiaanse deeltjeslaboratorium van Gran Sasso, waar men zeer lastig grijpbare zonnedeeltjes genaamd neutrino’s probeert te vangen. Veelzeggend: kort na het ongeluk zeiden de Russen de bestelling af.

Een andere mogelijkheid die rondzingt op congressen,  is dat er een militair motief meespeelde. Dat zegt een Nederlandse ingewijde die niet bij naam genoemd wil worden om zijn werkgever te beschermen tegen eventuele Russische wrok. Het militaire motief zou de geheimzinnigheid verklaren. Rusland ontwikkelde de afgelopen jaren immers een nucleaire drone-torpedo genaamd Poseidon, en rutheen-106 zou daarvoor een geschikte brandstof zijn.

Hoewel ook de Russische meteorologische dienst de radioactieve wolk waarnam, hebben Russische autoriteiten altijd ontkend iets met de ramp te maken te hebben. De radioactiviteit zou afkomstig zijn van een neergestorte satelliet, opperde men. Maar de nieuwe analyse in PNAS veegt die lezing van tafel: er raakte rond die tijd geen satelliet zoek, de wolk radioactiviteit was veel te groot en bij een satellietongeluk zou het rutheen hoog in de dampkring zijn vrijgekomen.

Vluchtig gas

Ook kan er geen ‘gewone’ kernexplosie zijn geweest: daarbij zouden ook andere radioactieve stoffen dan alleen rutheen moeten zijn vrijgekomen. Het onderzoeksteam houdt het erop dat men waarschijnlijk bezig was het hoog-radioactieve materiaal cerium-144 te maken. Daartoe splijt men uraanoxide uit kernafval in stukken, een proces waarbij onder meer vluchtig rutheenoxide ontstaat. Blijkbaar is er eind september daarbij iets mis gegaan in de Majak-fabriek, stelt het team vast.

Majak is een oude bekende in de annalen van kernongelukken. In 1957 was de fabriek toneel van de op twee na grootste kernramp ooit, toen er na de explosie van een opslagtank met radioactief afval tienduizend mensen moesten worden geëvacueerd. Bij de huidige ramp kwam er tien keer minder radioactiviteit vrij dan in 1957, maar nog altijd 700 keer zoveel als bij het ongeluk dat in 1973 in het Britse Sellafield 35 werklieden besmette. 

Hoeveel straling er vrijkomt, zegt overigens weinig over de gezondheidsschade: die hangt af van de duur en de manier van de blootstelling. Een vlugge berekening leert dat men in het gebied met het meeste rutheen, in Roemenië, zo’n 7,5 microSievert aan extra straling zal hebben opgelopen. De toegestane stralingsbelasting per jaar is 1000 microSievert, bovenop de ongeveer 2500 die een gemiddelde Nederlander toch al krijgt uit het milieu.

Sinds de wolk van 2017 zijn de Russen in een surrealistische pas-de-deux beland met de ‘Ring van vijf’ (Ro5), een informeel netwerk voor kennisuitwisseling over atoomongelukken waarvan ook Rusland zelf lid is. Zo mochten Franse onderzoekers de grond bemonsteren rondom Majak, maar niet dichterbij dan 16 kilometer. Twee eerdere bijeenkomsten met de Russen eindigden met de slotsom dat er niet genoeg informatie voorhanden was. ‘Het huidige onderzoek probeert dat gat te sluiten’, schrijft het Europese team nu, met nauwelijks verhulde irritatie.

Veelzeggend is het omfloerste taalgebruik waarin het team zijn conclusies verwoordt: zonder Majak ook maar één keer direct te beschuldigen. “De gegevens suggereren een afgifte van een nucleaire verwerkingsfaciliteit in het zuiden van de Oeral, mogelijk van het Majak-complex”, is het dichtst dat het team in de buurt komt.