Deelstaatverkiezingen Oost-Duitsland stellen verstandshuwelijk CDU-SPD opnieuw op de proef

De Duitse sociaaldemocraten zijn op de dool. Bij de parlementsverkiezingen van september 2017 kregen ze een dreun, maar ondanks felle interne weerstand kozen ze er toch opnieuw voor om in een coalitie te stappen met de CDU van bondskanselier Angela Merkel. Nadien ging het echter alleen van kwaad naar erger. Bij elke deelstaatverkiezing zat de SPD in de hoek waar de klappen vallen. Begin juni stapte Andrea Nahles op als partijvoorzitster. De partij verzonk op die manier in complete chaos.

De SPD is letterlijk en figuurlijk op zoek naar een nieuwe smoel. Komende zondag 1 september is ook de deadline om zich aan te melden als kandidaat voor het partijvoorzitterschap. De sociaaldemocraten hebben besloten om dat voortaan te verdelen onder een man en een vrouw. Minister van Financiën Olaf Scholz hield zich lange tijd op de achtergrond, maar omdat er geen bekende 'gezichten' opstonden die zich bereid verklaarden een gooi te doen naar het SPD-leiderschap, heeft hij toch zijn verantwoordelijkheid genomen. Zijn 'partner' voor de duobaan wordt Klara Geywitz, toevallig afkomstig uit Brandenburg. De nieuwe partijleiding moet begin december op een congres officieel geïnstalleerd worden, maar de SPD wil in het najaar ook de analyse maken of de 'GroKo' nog reden van bestaan heeft.

Voor de CDU oogt de situatie minder precair, ook al is dat relatief. De partij levert met Michael Kretschmer de minister-president in Saksen, en afgaande op de laatste peilingen zit die in poleposition om na zondag zijn mandaat voort te zetten. Maar waar Kretschmer nu de SPD als enige coalitiepartner heeft, dreigt hij in de oncomfortabele positie terecht te komen twee of zelfs drie partijen mee aan boord te moeten nemen om verder te kunnen regeren. Dat wordt een coalitie van zogenaamde ‘restpartijen’ - CDU samen met SPD, de Groenen en misschien zelfs Die Linke - tegen de rechtspopulistische Alternative für Deutschland (AfD), die in het oosten van Duitsland sowieso goed scoort, en zeker in Saksen heel sterk staat. Bij de Europese verkiezingen van eind mei bekoorde de partij er met 25,4 procent de meeste kiezers, en ook nu zou AfD volgens de peilingen op een kwart van het electoraat in Saksen kunnen rekenen, na de 30 procent voor de christendemocraten.

Kretschmer werd in zijn strijd om AfD van de overwinning te houden, alvast niet geholpen door CDU-voorzitster Annegret Kramp-Karrenbauer. Die had onlangs Hans-Georg Maassen, tot eind vorig jaar chef van de Duitse binnenlandse veiligheidsdienst, terechtgewezen. Maassen, kandidaat voor de christendemocraten in Saksen, werd bekend omdat hij de extreemrechtse protesten van 2018 in Chemnitz minimaliseerde, en is er voorstander van om de migratiestandpunten van CDU een stevige ruk naar rechts te geven. Dat tot ongenoegen van AKK, maar veel Oost-Duitse CDU'ers waren 'not amused' met de bolwassing voor Maassen. Met zijn rechtse standpunten is die immers een gedegen wapen om stemmen weg te halen bij AfD. Maassen nam de voorbije dagen niet meer deel aan de campagne van de CDU in Saksen.

AfD heeft intussen de wind in de zeilen in Saksen en Brandenburg. De extreemrechtse partij scoort in de peilingen vlot boven de 20 procent en maakt in Brandenburg aanspraak om de grootste partij te worden. AfD heeft in de Oost-Duitse deelstaten campagne gevoerd door ongegeneerd aansluiting te zoeken met de zogenaamde 'Wende' of 'friedliche Revolution'. Die leidde tot de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 en uiteindelijk de Duitse hereniging. Maar de hoop van toen heeft bij veel Oost-Duitsers plaats gemaakt voor teleurstelling, en daar probeert de partij garen bij te spinnen onder het motto 'Wende 2.0'.

Andreas Kalbitz, AfD-kopstuk in Brandenburg, sprak op verkiezingsmeetings over het gelijktrekken van de pensioenen tussen het oosten en westen van Duitsland, en de loonkloof. De slogans luidden 'Vollende die Wende' ('voltooi de omwenteling'), 'Werde Bürgerrechtler' ('word strijder voor burgerrechten') of 'Wir sind das Volk' ('wij zijn het volk'), de kreet waarmee de burgers in Oost-Duitsland destijds op straat kwamen tegen de communistische dictatuur. Het gekoketteer van AfD met de erfenis van de Wende schiet veel demonstranten van toen in het verkeerde keelgat. "Wij wilden in 1989 democratie, open grenzen en vrijheden, AfD wil precies het tegenovergestelde", aldus Petra Köpping, minister voor Integratie voor de SPD in Saksen. Dietmar Woidke, minister-president van Brandenburg, wees erop dat Kalbitz de omwenteling zelf niet meegemaakt heeft. Hij is namelijk afkomstig uit Beieren.

Toch geven velen ook toe dat de linkse partijen de problemen van de Oost-Duitsers uit het oog verloren zijn. De teloorgang van de Oost-Duitse industrie in de markteconomie laat tot vandaag haar sporen na, de deelstaten doen het economisch minder goed dan die in het westen, en in het oosten is de werkloosheid nog altijd hoger. Meer dan twee miljoen Oost-Duitsers trokken na de val van de Muur op zoek naar een betere toekomst in het westen. Wie achterbleef, voelt zich vaak een "verliezer van de hereniging". In die context omschrijft politicoloog Jochen Franzke uit Potsdam AfD als een "stofzuigerpartij, die tegenwoordig alle protest opzuigt." Jurist en schrijver Bernhard Schlink, bekend van het in 2008 verfilmde "De Voorlezer", verwoordt het als volgt: "Het gevoel genegeerd te zijn, heeft veel burgers in de nieuwe deelstaten eerst naar links, maar vervolgens naar rechts gedreven".