Behaalt extreemrechtse AfD straks klinkende overwinning? Oost-Duitse deelstaten trekken naar de stembus

AfD heeft in de Oost-Duitse deelstaten campagne gevoerd door ongegeneerd aansluiting te zoeken met de zogenaamde ‘Wende’ of ‘friedliche Revolution’. Die vredevolle revolutie leidde 30 jaar geleden tot de val van de Berlijnse Muur op 9 november 1989 en uiteindelijk de Duitse hereniging van oost en west.

Maar de hoop van toen heeft bij veel Oost-Duitsers plaats gemaakt voor teleurstelling. De werkloosheid in het oosten is nog altijd groter dan in het westen, de lonen en pensioenen liggen lager, en vooral op het platteland daalt en veroudert de bevolking in sneltempo. De AfD hoopt de onvrede en malaise daarover vanavond te kunnen omzetten in stemmen onder het motto ‘Wende 2.0'.

De extreemrechtse partij scoort in de peilingen alvast vlot boven de 20 procent en maakt in Brandenburg zelfs aanspraak om de grootste partij te worden. En als de Europese verkiezingen van eind mei een goede graadmeter zijn, ziet het er helemaal niet goed uit voor de traditionele partijen: in beide deelstaten werd de AfD toen de grootste. In Saksen schoot de partij meer dan 15 procentpunt omhoog tot 25 procent, terwijl de CDU meer dan 11 procentpunt verloor en nog maar 23 procent overhield.

Andreas Kalbitz, AfD-kopstuk in Brandenburg, sprak op verkiezingsmeetings over het gelijktrekken van de pensioenen tussen het oosten en westen, en de loonkloof. De slogans luidden ‘Vollende die Wende’ (‘voltooi de revolutie’), ‘Werde Bürgerrechtler’ (‘word strijder voor burgerrechten’) of ‘Wir sind das Volk’ (‘wij zijn het volk’), de legendarische kreet waarmee de burgers in Oost-Duitsland destijds op straat kwamen tegen de communistische dictatuur. 

Het gekoketteer van AfD met de erfenis van de Wende schiet veel demonstranten van toen echter ook in het verkeerde keelgat. “Wij wilden in 1989 democratie, open grenzen en vrijheden, AfD wil precies het tegenovergestelde”, aldus Petra Köpping, minister voor Integratie voor de SPD in Saksen. Dietmar Woidke, minister-president van Brandenburg, wees erop dat Kalbitz de omwenteling zelf niet meegemaakt heeft. Hij is namelijk afkomstig uit de west-Duitse deelstaat Beieren.

Toch geven velen ook toe dat de linkse partijen de problemen van de Oost-Duitsers uit het oog verloren zijn. De teloorgang van de industrie laat tot vandaag haar sporen na, de deelstaten doen het economisch minder goed dan die in het westen, en in het oosten is de werkloosheid nog altijd hoger. Meer dan twee miljoen Oost-Duitsers trokken na de val van de Muur op zoek naar een betere toekomst in het westen. Wie achterbleef, voelt zich vaak een “verliezer van de hereniging”. In die context omschrijft politicoloog Jochen Franzke uit Potsdam AfD als een “stofzuigerpartij, die tegenwoordig alle protest opzuigt”.

Jurist en schrijver Bernhard Schlink, bekend van het in 2008 verfilmde ‘De Voorlezer’, verwoordt het als volgt: “Het gevoel genegeerd te zijn, heeft veel burgers in de nieuwe deelstaten eerst naar links, maar vervolgens naar rechts gedreven.”

De verkiezingen kunnen ook een grote impact hebben op de nationale Duitse politiek. Al maandenlang sleept sleept de zogenaamde 'grote coalitie' ('GroKo') van christen- en sociaaldemocraten zich voort, maar als er ergens deelstaatverkiezingen zijn, komt dat verstandshuwelijk telkens op losse schroeven te staan. 

Er dreigen klappen voor zowel CDU als SPD. Voor die laatste partij voelt de grond onder de voeten nog net iets heter. Mocht Dietmar Woidke in Brandenburg het minister-presidentschap moeten afstaan, zullen de voorstanders binnen de SPD om de stekker uit de 'GroKo' te trekken zich ongetwijfeld weer roeren. 

De Duitse sociaaldemocraten zijn al een tijdje op de dool. Bij de parlementsverkiezingen van september 2017 kregen ze een dreun, maar ondanks felle interne weerstand kozen ze er toch opnieuw voor om in een coalitie te stappen met de CDU van bondskanselier Angela Merkel. Nadien ging het echter alleen van kwaad naar erger. Bij elke deelstaatverkiezing zat de SPD in de hoek waar de klappen vallen. Begin juni stapte Andrea Nahles op als partijvoorzitster. De partij verzonk op die manier in complete chaos.

De SPD is letterlijk en figuurlijk op zoek naar een nieuwe smoel. Vandaag is ook de deadline om zich aan te melden als kandidaat voor het partijvoorzitterschap. De sociaaldemocraten hebben besloten om dat voortaan te verdelen onder een man en een vrouw. Minister van Financiën Olaf Scholz hield zich lange tijd op de achtergrond, maar omdat er geen bekende 'gezichten' opstonden die zich bereid verklaarden een gooi te doen naar het SPD-leiderschap, heeft hij toch zijn verantwoordelijkheid genomen. 

Zijn 'partner' voor de duobaan wordt Klara Geywitz, toevallig afkomstig uit Brandenburg. De nieuwe partijleiding moet begin december op een congres officieel geïnstalleerd worden, maar de SPD wil in het najaar ook de analyse maken of de 'GroKo' nog reden van bestaan heeft.

Voor de CDU oogt de situatie minder precair, ook al is dat relatief. De partij levert met Michael Kretschmer de minister-president in Saksen, en afgaande op de laatste peilingen zit die in poleposition om straks zijn mandaat voort te zetten. Maar waar Kretschmer nu de SPD als enige coalitiepartner heeft, dreigt hij in de oncomfortabele positie terecht te komen twee of zelfs drie partijen mee aan boord te moeten nemen om verder te kunnen regeren. Dat wordt dan een coalitie van zogenaamde "restpartijen" - CDU samen met SPD, de Groenen en misschien zelfs Die Linke - tegen de AfD.