Overdosis op dokters­voorschrift: Oklahoma bindt de strijd aan met verslavende pijnstillers

Claremore (Oklahoma) is klein, maar met 18.000 inwoners groter dan de andere plaatsjes in de omgeving. Als je het stadje binnenrijdt, word je begroet door alle voorzieningen die je bij zo’n regionaal centrum verwacht. Er zijn supermarkten, restaurants, een ziekenhuis, een wapenmuseum en zelfs een regionale universiteit.

De afgelopen jaren is er een parallel netwerk van voorzieningen bijgekomen. Dat dringt zich niet direct met billboards en lichtreclame op aan de bezoeker, maar huist in onopvallende kantoortjes langs de uitvalswegen. Toch is het tegenwoordig onmisbaar voor een plaats van deze grootte op het platteland van Oklahoma. Het netwerk wordt gevormd door afkickklinieken, praatgroepen, pastoraten en gaarkeukens, allemaal gericht op bijstand aan de groeiende groep mensen die verslaafd zijn aan opiaten. Dat is de brede verzamelterm voor allerlei (vaak veel sterkere) varianten op morfine, zoals oxycodone, heroïne en fentanyl.

Wie in dat netwerk duikt, komt al snel Layla Freeman tegen. Ze is de oprichter van Light of Hope, een lotgenotencontact dat haast iedere dag praatsessies organiseert voor mensen die te maken hebben met verslaving. Daarnaast is ze een drijvende kracht achter de meer op beleid gerichte praatsessies tussen politie, justitie, zorgverleners en families in Claremore.

Freeman komt net van zo’n overleg – het liep uit –, en haar auto stuift een paar minuten te laat het parkeerterrein op. Terwijl ze nog snel een telefoontje afrondt, opent ze haar portier en stapt ze uit, gehuld in een wolk van Amerikaanse opgewekte kordaatheid die je associeert met een moeder uit een voorstad met een groot gezin die het gewend is tien ballen tegelijk in de lucht te houden. Perfect gelakte nagels, onberispelijke laag make-up, stralende glimlach. “Hi!”

Met dezelfde goedgemutstheid begint ze in haar kantoor het verhaal te vertellen van haar dochter Ashley, die in 2013 bezweek aan een overdosis, en van haar eigen voorgeschiedenis, die weinig overlaat van de voorstadsidylle die haar verschijning suggereert. Ze trouwde vroeg, met een man die haar mishandelde. “Het was twaalf jaar hel, en de laatste twee jaar verhuisde hij ons naar een afgelegen gebied in Colorado, waar hij me opsloot, dat soort dingen, tot ik er eindelijk in slaagde om te ontsnappen en...” – weer die stralende glimlach – “Hi! Matt! Kom binnen!”

Matt Ballard komt buurten. Hij is sinds 2015 district attorney, de openbaar aanklager van Claremore en omstreken. Layla schakelt moeiteloos over op koetjes en kalfjes, en daarna op het werk van Ballard. Veel verslaafden komen in aanraking met justitie, en dan moet hij over de strafeis besluiten. “Zoals zo veel mensen dacht ik heel zwart-wit over drugs”, zegt Ballard. “Maar wat Layla doet, en mijn ervaringen met die mensen, dat heeft wel veranderd hoe ik erover denk. Als we de gemeenschap veiliger willen maken, moeten we ons afvragen: hoe maken we dat dit individu uiteindelijk kan slagen in het leven? Verslaving behandel je niet simpelweg door iemand naar de gevangenis te sturen.” Layla knikt instemmend.

Zulke overwegingen zouden hier niet lang geleden nog zijn weggehoond als slap gepamper. In dit deel van het land stemt ongeveer driekwart Republikeins, en wordt van oudsher in vrij simpele termen over drugsgebruikers gedacht: achter de tralies ermee. Opsluiten doet Ballard natuurlijk ook als het om echte drugscriminelen gaat, maar tegenwoordig heeft Claremore ook een drug court. Die speciale afdeling van de rechtbank biedt sommige verslaafden die in de kleine criminaliteit zijn beland de mogelijkheid om een gevangenisstraf te ontlopen, als ze zich onderwerpen aan een streng regime van behandeling en praatgroepen.

Onzichtbare epidemie

Dat de opiatenepidemie zelfs in het conservatieve heartland van Amerika opvattingen aan het schuiven heeft gebracht, geeft wel aan dat ze van een andere orde is dan eerdere verslavingen die Amerika in hun greep hielden. Allereerst is er de onvoorstelbare schaal. In 2017 stierven 70.000 mensen aan een overdosis, vooral van opiaten. Dat is één drugsdode per acht minuten; in een enkel jaar vallen nu meer drugsdoden dan er Amerikanen zijn gesneuveld gedurende de gehele Vietnamoorlog. En dat dodental blijft stijgen, terwijl de gemiddelde levensverwachting in Amerika al een aantal jaren daalt, grotendeels door het gigantische aantal mensen die sterven aan een overdosis.

Toch hoor je eigenlijk niet zo veel over opiaten, als je het bijvoorbeeld vergelijkt met de aandacht die heroïne in de jaren 60 en 70 kreeg, in allerlei popliedjes en films. Wat nu gebeurt, is vele keren dodelijker dan wat er destijds gebeurde, maar ook vele keren onzichtbaarder. Misschien wel doordat de opiatencrisis zich niet in eerste instantie afspeelt tegen het rauwe en filmische decor van de binnensteden en getto’s van New York en Chicago, maar vooral ook achter gesloten deuren in provinciestadjes in het midden van het land. Stadjes zoals Claremore.

“Mensen zagen verslaafden altijd als figuren die onder een brug woonden”, zegt Layla Freeman. “Arme mensen, minder goed opgevoed, uit een bepaald soort families. Verslaving, dat zou een fatsoenlijke, werkende familie uit de middenklasse van Claremore niet overkomen. En daarom vond ik dat er een praatgroep moest zijn waar ouders, families en verslaafden naartoe konden. Omdat ik zelf ook geen plek had om heen te gaan. En als je er niet over praat, weet je ook niet dat de buren verderop precies hetzelfde meemaken, en ondervind je geen steun.”

“Lange tijd werd verslaving als een morele fout gezien”, zegt Ballard. “Maar de opiaten hebben de manier veranderd waarop we over drugsgebruik denken. Het typische pad waarop mensen vroeger verslaafd raakten, was via feestgebruik. Je gebruikt cocaïne om in een roes te raken, je drinkt alcohol omdat je je er lekker van gaat voelen. En dat kan dan tot een hardere verslaving leiden. Maar mensen nemen opiaten om legitieme redenen. Ze moeten een rugoperatie ondergaan, of hebben chronische pijn, en krijgen een recept voor pijnstillers, en dan kunnen ze er niet meer mee stoppen, vanwege de ontwenningsverschijnselen. Dus de verantwoordelijkheid ligt wat mij betreft eerder bij sommige artsen en farmaceutische bedrijven.”

Die verantwoordelijkheid is de komende tijd inzet van honderden rechtszaken, die zo’n 2.000 Amerikaanse staten en lokale overheden aanspanden tegen farmaceutische bedrijven. Die zouden de drugscrisis aangewakkerd hebben door bij de marketing van hun pijnstillers bewust informatie achter te houden over het verslavende potentieel ervan. Eind mei begon de eerste zaak, van de staat Oklahoma tegen farmaceut Johnson & Johnson. Het bedrijf is afgelopen week veroordeeld tot een boete van 572 miljoen dollar (515 miljoen euro), die het moet betalen aan de staat Oklahoma.

Eerder dit jaar trof Oklahoma een schikking van 270 miljoen dollar (243 miljoen euro) met Purdue Pharma. Als die bedragen een voorbode zijn van de bedragen in de volgende rechtszaken, zal dit uitdraaien op een miljardenzaak.

OxyContin

Purdue Pharma wordt vaak genoemd als het bedrijf dat het fundament legde onder de huidige opiatenepidemie. In de jaren 90 ontwikkelde het een nieuwe pijnstiller: OxyContin. Dat was een pil die via een speciale omhulling zijn werkzame stof, oxycodone, gedoseerd losliet. Ze werd in de markt gezet als een krachtige maar veilige pijnstiller waaraan je niet verslaafd zou raken, en die geschikt was voor gebruik op lange termijn.

Het bedrijf had de tijdgeest mee. Juist in die jaren ging een nieuwe generatie artsen anders denken over pijn: niet als iets dat erbij hoort, maar als iets dat zo goed mogelijk moet worden bestreden. Die boodschap werd er door Purdue Pharma ingehamerd door luxueuze bijspijkercongressen voor artsen en promotiefilmpjes waarin patiënten met chronische pijn dankbaar vertelden dat ze hun leven terug hadden.

Diezelfde patiënten bleken jaren later in veel gevallen te zijn geëindigd als verslaafde wrakken. Maar toen was het kwaad al geschied. OxyContin was wel degelijk verslavend, zoals honderdduizenden patiënten merkten die het spul in ruime doses mee naar huis kregen. Malafide artsen speelden in op de zucht naar pillen en begonnen lucratieve handeltjes in recepten. Oxycodone groeide zo uit tot een drug die ook op straat werd verhandeld.

In het kielzog van de verslaving aan pijnstillers roken Mexicaanse drugskartels een nieuwe markt in de middelgrote steden van Amerika, die ze tot dan toe links hadden laten liggen.

De heroïne die ze daar gingen verhandelen, was een goedkoop alternatief voor verslaafden die geen pillenrecept meer konden krijgen. Maar inmiddels is heroïne al niet meer het grootste probleem. Dat wordt gevormd door synthetische opiaten zoals fentanyl, vijftig keer zo sterk als heroïne, dat vaak online besteld wordt op obscure internationale sites.

Zo belandden opiaten dus ook op de straten van Claremore. Hoe groot het probleem is, nog los van al die sterfgevallen? Matt Ballard heeft toevallig net cijfers onder ogen gekregen uit het district naast Claremore. Daar werden in 2015 gemiddeld 107 opiatenpillen per volwassene voorgeschreven.

“Iedereen kent wel iemand die ermee te maken heeft”, zegt Layla Freeman. Het kon de afgelopen jaren dan ook iedereen overkomen. Je vrouw die voor een rugoperatie naar het ziekenhuis moest. Je zoon die in het footballteam van zijn school zat en snel opgelapt moest worden na een blessure. Of je onzekere dochter die op haar zestiende op straat een pilletje kreeg toegespeeld.

Dat laatste gebeurde bij Ashley, de dochter van Layla. Ze was maar een van de 400.000 Amerikanen die volgens officiële schattingen tussen 1999 en 2017 bezweken aan een overdosis opiaten. Maar het traject van haar verslaving staat symbool voor de manier waarop de crisis zich in het hele land ontvouwde: van pillen via heroïne naar fentanyl. “Het begon met gewichtsverlies. Ze was trillerig, heel nerveus over alles. Ze meed mijn blik, bleef weg uit de huiskamer. Daarna bleef ze periodes alleen maar in bed liggen, of sliep ze juist helemaal niet en ging ze het meubilair verschuiven.”

Layla herkende veel in het gedrag van haar dochter. “We bevochten dezelfde demonen. We waren beiden misbruikt door haar vader. Al kwam ik er pas later achter hoe ver dat bij haar was gegaan.” Ze probeerde haar dochter in een afkickprogramma te krijgen, maar nadat Ashley achttien was geworden, had Layla niet langer ouderlijk gezag, en moest ze machteloos toekijken hoe haar dochter steeds dieper wegzakte.

In 2013, een dag voor Kerstmis, nam ze uiteindelijk een fatale overdosis. “Toen ik haar voor het eerst in het crematorium zag, omhelsde ik haar, en merkte ik dat haar lichaam in plastic was gewikkeld. De uitvaartverzorger vertelde dat het spul waar ze op het laatst aan zat, dat ze in China had besteld en dat haar fataal werd, zo krachtig was dat het haar lichaam begon weg te eten.”

Herkenbare ellende

De stilte die Layla laat vallen, duurt niet heel lang. Ze snijdt energiek alweer een ander onderwerp aan. Na een halve dag in haar buurt doemt de vraag op of die opgeruimdheid een onverwoestbaar deel van haar persoonlijkheid is, een voorwaarde om in een hopeloze drugscrisis toch wat vooruitgang te kunnen boeken, of toch een masker. “It’s been a journey”, antwoordt ze als je iets probeert te achterhalen over haar algehele gemoedsgesteldheid.

Het zijn woorden die ze vaker laat vallen. Die reis bracht haar, nadat ze aan haar man was ontsnapt, een alcoholverslaving, die ze net een beetje onder controle had toen haar dochter wegglipte. Zelfmoordpogingen. Een verblijf in de cel. En uiteindelijk bracht de reis haar ook geloof in God.

“Er was geen monumentaal moment van overgave, het was een geleidelijke transformatie. Het begon toen ik in de gevangenis zat en een Bijbel zag liggen. Die begon ik te lezen, een beetje bozig. De woorden zeiden me niet zoveel, want ik had geen religieuze achtergrond. Maar ze gingen wel leven, en begonnen iets om te roeren in mijn hart. Eenmaal thuis begon ik te bidden, wat ook niemand me had geleerd. Ik begon mezelf te zoeken. En in die spirituele oorlog begon ik te herkennen dat het mijn geest was die me controleerde, dat je je eigen grootste vijand bent.”

Spiritual warfare, spirituele oorlog, ook die woorden gebruikt Layla vaak. Bijvoorbeeld bij een lotgenotenavond van Light of Hope. In een kantoortje naast het wapenmuseum komt een bont gezelschap binnendruppelen. Er zijn donuts, gedoneerd door een plaatselijke bakker. Sommigen nemen wat onwennig plaats, ergens in het rijtje stoeltjes, anderen zijn veteranen hier en knopen een praatje aan met een bekende. Wat Layla eerder had gezegd – “iedereen kent wel iemand die ermee te maken heeft” – wordt pijnlijk geïllustreerd als een tante en haar neef elkaar herkennen. Ze willen allebei blijven zitten, besluiten ze. Wat gezegd wordt in deze groep, blijft in de groep – en komt dus ook niet in de krant.

Het gesprek is serieus, maar niet zo zwaarmoedig als je misschien zou verwachten. Er wordt ook gelachen om alle herkenbare ellende die door de zaal vliegt. Layla toont zich een gangmaker, die aanvoelt wanneer het tijd is om zich in het gesprek te mengen met een relativerende opmerking, of juist met een doodserieuze levenswijsheid of Bijbeltekst. “Spiritual warfare, sister!”, vuurt ze een vrouw aan die bang is dat ze gaat hervallen.

Het is een term die Mike Shields met instemming begroet. Hij is pastor bij Church on the Move, een grote kerk in Tulsa die samenwerkt met Light of Hope. “Het grootste slagveld is in je geest. Daarom is deze opiatencrisis ook zo’n belangrijke strijd: het verandert je hersenchemie. En daar gaan de donkere krachten het winnen.”

Een kilometer verderop wordt in iets minder existentiële termen gepraat over verslaving. Bij de pas geopende afkickkliniek Groups is verslaving geen strijd tussen goed en kwaad, maar vooral een medisch probleem dat je op basis van bewijs te lijf moet gaan. Groups is een landelijke organisatie die vijf jaar geleden werd opgericht en zich sindsdien in snel tempo uitbreidt, vooral in plattelandsgebieden waar nog weinig behandelmogelijkheden zijn. “In de verslavingszorg in Amerika zijn we pas een jaar of tien bezig om op basis van bewezen effectiviteit mensen te behandelen”, vertelt Stephanie Stuckert, regionaal manager van Groups. “Daarvoor deden we maar wat.”

Bij Groups werken ze nu met een combinatie van therapie en medicatie. Ze geven suboxone, ook een opiaat, maar wel een relatief veilig opiaat, dat de behoefte aan andere drugs wegneemt en ervoor zorgt dat gebruikers kunnen blijven functioneren. Een beetje vergelijkbaar met methadon.

Dat is nog altijd controversieel. “Mensen vinden dat je de ene drug voor de andere ruilt als je met medicatie behandelt. Op het platteland heerst nog steeds het idee: recht je rug en heb wilskracht, dan kun je het verslaan. Wij proberen mensen te onderwijzen dat het niet alleen een kwestie van wilskracht is. Er vindt een chemische verandering in je hersenen plaats. Ik geloof niet dat de nadruk op totale onthouding voor alle mensen even goed werkt. Je pusht mensen heel erg om dat te doen. Het lukt ze een tijdje, maar dan gebeurt er weer iets, omdat in het leven nu eenmaal dingen gebeuren, en dan hervallen ze vaak.”

Want ja, de opvattingen over verslaving veranderen, maar niet overal zo snel als in Claremore, dat een positieve uitzondering is met al zijn praatgroepen en zijn drug court, vertelt Stuckert. “Ik kan je zo vijftig gemeenschappen hier in Oklahoma laten zien waar iedereen nog gewoon achter de tralies wordt gezet.”

‘Eindelijk veilig’

Er is nog een aspect dat de verslaving in dit deel van het land kenmerkt. Volgens Stuckert vernietigt die hier – veel meer dan aan de kust – families en intermenselijke relaties. “Mensen die hier verslaafd raken, zijn simpelweg niet zo goed in criminaliteit. En dan doen ze dingen die de mensen om hen heen raken. Ik kende iemand die voor een ministerie werkte en nooit een drug had geprobeerd in haar hele leven. Ze kreeg na een operatie medicijnen mee naar huis, raakte verslaafd, en uiteindelijk beroofde ze een leraar van wie ze les had gehad, en van wie ze wist dat die onlangs was geopereerd.”

De vernietiging van familiebanden, dat is iets wat pastor Mike Shields herkent. Hij begint erover na de vraag of er geen tegenstelling zit tussen de visie dat verslaving een ziekte is met een biochemische oorzaak, en de nadruk op het geloof – zoals bij Light of Hope – om van verslaving af te komen. Het is verleidelijk om zulke geloofsijver toe te schrijven aan een legitieme maar ook begoochelende reflex: als alles in de wereld hier beneden misgaat, tast je naar een strohalm daarboven.

Maar volgens Shields ligt het net iets anders. Door verslaving verandert je gedrag, doe je dingen die je vervreemden van de mensen die je het meest nabij staan. Mensen verliezen daardoor hun identiteit, het idee van wie ze zijn, en waarom ze er zijn. Zonder zo’n anker kunnen ze steeds verder wegzakken in de verslaving.

Het geloof, zegt hij, kan een manier zijn om mensen weer te verbinden met de wereld, juist omdat het niet uitgaat van gedrag, maar van genade. “We hebben de neiging om mensen op hun gedrag te beoordelen. Maar ons gedrag is niet wie we zijn. Als je mensen wilt helpen, moet je ze helpen om niet in termen van gedrag te denken, maar in termen van ‘zijn’. En wie je bent, dat vloeit in eerste instantie voort uit je relatie met je Schepper. Hij is er, hij wil je helpen. Dat is de eerste van de vier grote verbindingen die kunnen helpen om mensen weer in hun waarde te herstellen: de relatie met je Schepper, de relatie met jezelf, de relatie met je familie en de relatie met je gemeenschap.”

Die verbindingen, daar snakken mensen naar, weet Layla Freeman. Dat merkte ze toen ze drie jaar geleden de eerste bijeenkomst van Light of Hope organiseerde. “We begonnen met zijn vieren in een koffietentje. Sindsdien is het alleen maar gegroeid. Mensen storten hun hart uit omdat ze nooit ergens hadden kunnen praten, niet op hun werk, niet in hun kerk. Ze voelen zich eindelijk veilig.”

Ze merkte het ook een paar weken geleden, toen Claremore in rep en roer was vanwege de arrestatie van een alom gerespecteerd chirurg, die verslaafd was geraakt en die zijn patiënten had ingezet voor grootschalige pillenfraude. “Ik ken zijn vrouw. Zij had al die tijd geen idee. Ze voelde wel dat er iets was, maar dacht dat het aan haar lag. Toen het uitkwam, ben ik meteen naar haar toe gegaan. Want mensen denken niet aan de familie die wordt meegesleept, de vrouw die de buren onder ogen moet komen, de kinderen die op school worden gepest. Ik heb daar urenlang met haar zitten praten. Zo zijn we de reis begonnen.”

Heeft ze het gevoel dat haar eigen reis ooit klaar zal zijn? Layla schiet in de lach. Nee. Geen eindpunt. Maar wel een doel. “Ik voel dat God mij genade geeft gegeven, en dat ik een doel heb: die reis met andere mensen delen. Vaak, als we omringd zijn door duisternis, zie je geen enkel lichtpuntje, geen uitweg. Dan heb je iemand nodig die naast je komt staan en je helpt om de uitgang te vinden. Je kunt het niet alleen.”