Voor N-VA mag de sloophamer in het middenveld

“We stellen het primaat van de politiek voorop.” Het is één zinnetje uit de Vlaamse formatienota die N-VA bij de start van de regeringsonderhandelingen rondstuurde. Eén zinnetje dat sterk doorklinkt aan de onderhandelingstafel. Onderwijskoepels, minderhedenorganisaties of mutualiteiten moeten zich niet al te veel illusies maken: de politiek heeft het laatste woord, vinden de Vlaams-nationalisten. Vooral CD&V geeft tegengas. “Het is een van de tektonische platen die botsen tijdens de regeringsonderhandelingen”, bevestigt een goedgeplaatste N-VA-bron.

N-VA is nooit grote fan geweest van het klassieke middenveld. Denk maar aan de frustratie over de vakbonden die een verstrenging van het brugpensioen of andere regeringsingrepen nog maar eens afzwakken, het gebeuk op de christelijke zuil naar aanleiding van het Arco-debacle of hun herhaalde kritiek dat de mutualiteiten te veel geld verslinden.

Bij de Vlaamse regeringsonderhandelingen gaat de strijd breder dan dat. De onderwijskoepels moeten het al langer ontgelden en in de formatienota krijgen ze maatregelen opgedrongen waarbij ze de facto buitenspel worden gezet. Op vlak van Welzijn willen de Vlaams-nationalisten de rol van de mutualiteiten inperken en sleutelen aan de financiering van rijkere zorginstellingen, vaak met een katholiek of socialistisch verleden. En in de integratiesector dreigen het Minderhedenforum en gelijkaardige organisaties de steun vanuit Vlaanderen te verliezen. Dat laatste was voor meer dan 70 middenveldorganisaties het sein om een open brief te ondertekenen waarin ze hun grote ongerustheid uitdrukken.

Tegen de zuilen

De afkeer van N-VA heeft een historische verklaring. Vlaams-nationalisten hebben, in tegenstelling tot socialisten of christen-democraten, nooit een gelieerde vakbond of sterke mutualiteit gehad. Ook de VU profileerde zich als antizuilenpartij. Nu de CD&V in de touwen ligt na hun zware verkiezingsnederlaag en de socialisten buiten beeld zijn, bestaat er voor de de partij een kans om schoon schip te maken. Vergelijk het met paars-groene regeringen die begin jaren 2000 het juk van de ‘CVP-staat’ van zich wilden afwerpen. Ook toen kon Guy Verhofstadt (Open Vld) niet genoeg hameren op ‘het primaat van de politiek’.

Toch ziet Mark Elchardus, professor sociologie (VUB) en van 1995 tot 2011 voorzitter van de Socialistische Mutualiteiten, een belangrijk verschil. “Bij N-VA gaat het vooral om de macht, de strijd van Verhofstadt was veel meer ideologisch ingegeven.” Elchardus deed samen met onder anderen collega Luc Huyse (KU Leuven) onderzoek naar de rol van het middenveld. 

“Verhofstadt ging in zijn burgermanifesten uit van een rechtstreeks contact met de burger”, zegt Elchardus. “Middenveldorganisaties die aan gemeenschapsvorming doen en burgers verenigen, horen daar niet in thuis. N-VA daarentegen heeft als Vlaams-nationalistische partij net die gemeenschapsvorming altijd centraal gezet.” Zijn collega Huyse vult aan: “Indien er ooit een Vlaams-nationale vakbond geweest zou zijn, dan was de houding van N-VA nu allicht helemaal anders.”

Paradox

Elchardus legt een opvallende paradox bloot. N-VA vindt wel degelijk dat het middenveld een belangrijke rol kan spelen. “Zij maken de gemeenschap”, zei voorzitter Bart De Wever in 2014 in het interviewboek Politieke Ruimte. Het middenveld, in de ruime betekenis van het woord, is wat volgens hem bijdraagt aan het ‘kostbare weefsel’ in een maatschappij.

Op specifieke beleidsvlakken wordt het middenveld wel degelijk betrokken. Als het gaat over milieubescherming krijgen verenigingen als Bos+ en Natuurpunt een prominente rol, terwijl ngo’s nauw betrokken zijn bij het toekennen van ontwikkelingshulp en de knoop rond Oosterweel werd ontward door de actiegroepen stRaten-generaal en Ademloos mee in de cockpit te zetten. In de formatienota is overigens ook sprake van een Staten-Generaal om een oplossing uit te dokteren voor de betonstop, waardoor de facto ook middenveldorganisaties mee aan de knoppen zouden komen. 

Vanwaar dan de strijd die nu wordt opgevoerd bij de Vlaamse onderhandelingen? Bij Welzijn komen vooral de klassieke zuilen in het vizier. Onderwijs en integratie zijn dan weer dé twee domeinen waar N-VA absoluut haar stempel op wil drukken. “In de verhouding tussen politiek en middenveld is het altijd een evenwicht zoeken tussen twee factoren: slagkracht en legitimiteit”, zegt Huyse. Anders gezegd: overleg met de sectororganisaties levert soms vertraging en tegenkanting op, maar kan wel het draagvlak vergroten. “Ik heb sterk de indruk dat ze bij N-VA nu absoluut willen tonen hoe slagkrachtig ze zijn.”

Elchardus ziet dat anders. “Bij onderwijs is de macht bij de koepels te groot geworden. Iemand als Lieven Boeve (topman van het katholiek onderwijs, RW) zegt: geef me de poen, en laat ons maar doen. Als je als gemeenschap zoveel investeert in onderwijs, heb je ook het recht om iets terug te eisen.” Wat betreft integratie is de sector volgens hem  zoekende. “Enige sturing kan dan geen kwaad.”

Toch heeft Elchardus ook een waarschuwing klaar voor N-VA. “Niet alle middenveldorganisaties functioneren zoals het zou moeten, maar zou een bijzonder slecht idee zijn om ze helemaal onderuit te halen. Ze maken een essentieel onderdeel uit van hoe wij in dit land invulling hebben gegeven aan de westerse samenleving. Groepen die anders niet aan bod komen, worden zo gehoord.” Huyse sluit zich daarbij aan. “Ze vertegenwoordigen een kritische stem, en kunnen expertise aandragen. Het middenveld kan een last zijn, maar nooit een ballast om overboord te gooien.”  

Drie keer strijd op het middenveld

Onderwijs: koepels buitenspel

Het woord ‘koepel’ of ‘onderwijsnet’ komt geen enkele keer voor in de Vlaamse formatienota. Toeval? N-VA voert al enkele jaren strijd met het katholiek onderwijs en het Gemeenschapsonderwijs (GO!). Dat hun macht moet worden ingeperkt, staat niet letterlijk te lezen. Wel staan er maatregelen vermeld waarbij de koepels buitenspel worden gezet. Zo wordt er gepleit voor netoverschrijdende toetsen, een algemeen hoofddoekenverbod of een verplicht taalbad voor kinderen van nieuwkomers. Allemaal ingrepen waartegen de koepels zich in het verleden verzetten, omdat ze daarmee naar eigen zeggen de vrijheid van onderwijs in het gedrang zien komen. De centrale examens vinden ze bemoeienis van de overheid, over een hoofddoekenverbod beslissen de koepels liefst zelf, en die taalbaden zijn nu al mogelijk, maar ze organiseren die liever niet omdat ze te stigmatiserend zouden zijn voor de kinderen.

Welzijn: gevecht met de klassieke zuilen

Op het domein welzijn richt N-VA zich op de klassieke zuilen. Zo wil de partij dat de mutualiteiten niet langer instaan voor de uitbetaling van de Vlaamse zorgpremie. Onder meer hulpbehoevende ouderen kunnen beroep doen op een premie van 130 euro per maand. Onder ontslagnemend minister van Welzijn Jo Vandeurzen (CD&V) werd beslist dat de mutualiteiten dat geld beheren. Volgens N-VA worden ze zo bestendigd in hun positie: ze kunnen zo leden aan zich binden én ze zitten dicht bij de geldstromen – en dus de macht.

Tegelijk lopen de rijkere zorginstellingen lopen in het vizier van N-VA bij de onderhandelingen, zo zeggen verschillende bronnen. Volgens cijfers die N-VA-ondervoorzitter Lorin Parys in 2017 opvroeg, zitten zij op een reserve van 2 miljard euro. Voor N-VA zou dat geld eerst geactiveerd moeten worden, voor er gepraat kan worden over nieuwe middelen. Om de wachtlijsten in de zorg in te korten, komt elke euro van pas, luidt de redenering. Heel wat van die rijkere rusthuizen, instellingen voor mensen met een handicap of in de bijzondere jeugdzorg stammen uit de christelijke of socialistische zuil. Die instellingen willen de dialoog wel aangaan, maar staan op hun autonomie. 

Integratie, gelijke kansen en armoedebestrijding: Organisaties vrezen voor voortbestaan

Het middenveld in de integratiesector houdt het hart vast. “Parallelle initiatieven, louter gebaseerd op herkomst of levensbeschouwing, worden niet langer ondersteund vanuit de Vlaamse overheid”, staat te lezen in de onderhandelingsnota. De bedoeling zou zijn om de financiering van organisaties zoals het Minderhedenforum droog te leggen. Ook kleinere gelijkekansenorganisaties, zoals Ella of Furia, vrezen voor hun voortbestaan. Zij houden zich vooral bezig met vrouwenrechten.

De voorbije legislatuur werden alle verschillende vzw’s die zich bezighielden met inburgering samengevoegd tot een zelfstandig agentschap, met het oog op meer efficiëntie. Heel wat mensen die werkzaam zijn in de sector, voelen aan dat ze nu groot stuk autonomie hebben verloren en een verlengstuk zijn geworden van de overheid, waarbij ze niet meer kunnen zeggen en doen wat ze willen. Een gelijkaardige operatie dringt zich op bij de armoedeverenigingen, zo valt te horen bij N-VA-bronnen dicht bij de onderhandelingstafel. Nu zijn in de ogen van de Vlaams-nationalisten tientallen vzw’s bezig met het thema, wat leidt tot een weinig efficiënt en versnipperd beleid.