‘The testaments’ van Margaret Atwood leest als een trein
In het langverwachte vervolg op ‘Het verhaal van de Dienstmaagd’ neemt Margaret Atwood als een uitgekookte, zelfverzekerde manipulator de touwtjes weer strak in handen. Ze laat ons nadenken over de prijs van de vrijheid.
Atwood-fans kunnen hun hart ophalen: De testamenten leest als een trein. Het langverwachte en veel gehypete vervolg op Het verhaal van de Dienstmaagd stelt niet teleur, zeker niet qua leesgenot. In die dystopische roman uit 1985 beschreef ze het ontstaan van de republiek Gilead, een christenfundamentalistische politiestaat in de voormalige Verenigde Staten. In Gilead zijn de rechten van vrouwen teruggedraaid en moeten sommigen, de Dienstmaagden, gedwongen kinderen voor anderen baren. De meeslepende plot volgt de belevenissen van Vanfred, een Dienstmaagd die aan het einde probeert uit Gilead te ontsnappen. In het nieuwe, eveneens thrillerachtige verhaal smeedt een aantal vrouwen een complot om Gilead ten val te brengen.
Het verhaal van de Dienstmaagd kwam weer in het nieuws, en op de bestsellerlijsten, na de verkiezing van Donald Trump. De tv-serie naar het boek was toen al in de maak, en na het succes hiervan werd de roep om een vervolg steeds dwingender. Voor De testamenten werd deze week in Londen een nachtelijke boekpresentatie in Piccadilly georganiseerd, als ging het om de nieuwste Harry Potter, inclusief optredens van literaire prominenten plus figuranten verkleed als dienstmaagden, met de lange rode gewaden en witte kappen uit de serie. Het boek staat nu al op de shortlist voor de Booker Prize.
Geen directe parallel
Aan de oudtestamentische samenleving Gilead heeft Atwood niet veel veranderd. Ook al staan Amerikaanse vrouwenrechten momenteel weer onder druk, toch kiest Atwood ervoor om geen directe parallellen te trekken met de politiek van nu. Ze heeft geen Trump-achtig figuur toegevoegd, verwijst niet naar populisme of migratie, maar gaat verder met de totalitaire heilstaat Gilead zoals ze die meer dan dertig jaar geleden bedacht heeft. Het boek wordt hierdoor iets minder actueel, maar vermijdt ook clichés en gemakkelijke kritiek. Ras is in dit boek even afwezig als in het vorige, iets wat haar toen op kritiek kwam te staan. In Gilead is nog steeds iedereen blank, zonder dat daar een verklaring voor wordt gegeven.
De testamenten is in elk geval een stuk minder pessimistisch en grimmig dan zijn voorganger, en doorspekt met de droge humor die Atwoods handelsmerk is. Het opent een jaar of vijftien na de gebeurtenissen van Het verhaal van de Dienstmaagd, en bestaat uit de getuigenissen (de testamenten) van drie vrouwen die vertellen hoe het verdergaat met Gilead. Twee van hen zijn te jong om zich iets anders te herinneren, waardoor ze Gilead niet zien als een verschrikking maar als een gegeven.
Agnes kijkt zelfs met weemoed terug op haar Gileadse kindertijd. “U verwacht misschien alleen maar gruwelen”, merkt ze op, maar als dochter van een Bevelvoerder voelde ze zich gekoesterd en geliefd. Enigszins bang voor mannen ook, dat wel, want meisjes leren op school dat zij “valstrikken en verlokkingen” vormen, en dat alle reacties van mannen hun schuld zijn. Opgewekt wijdt ze zich aan borduren en bloemschikken. Vrouwen in Gilead mogen niet leren lezen, maar boeken ziet ze toch nooit, dus ze weet niet beter.
Dan krijgt Agnes op haar dertiende te horen dat ze binnenkort uitgehuwelijkt zal worden. “Daarna gebeurde er een week lang niet veel bijzonders, ik zat alleen te mokken en me zenuwachtig te maken, maar omdat ik die activiteiten in mijn eentje op mijn kamer ontplooide, bereikte ik er niets mee.” Uiteindelijk gaat ze tot actie over.
Het tweede personage, Daisy, groeit op in Toronto, in het vrije buurland Canada. Ze kent Gilead alleen van het nieuws, totdat blijkt dat haar ouders in het anti-Gilead verzet zitten. Na een reeks dramatische gebeurtenissen komt haar lot in handen van de gevreesde tante Lydia te liggen, strateeg en anti-feministische ideoloog van het Gileadse regime.
Machtsverhoudingen tussen vrouwen
Het verrassende derde relaas komt van tante Lydia zelf. Ze legt uit hoe ze haar positie heeft verkregen, hoe ze als een Machiavelli nog steeds elk middel inzet – vleierij, chantage en desnoods marteling – om haar invloed, en daarmee haar eigen veiligheid, te vergroten. Machtsverhoudingen tussen vrouwen is een onderwerp dat Atwood als geen ander beheerst, en dat ook hier centraal staat. Van schoolmeisjes tot boze stiefmoeders, Atwoods personages zijn allemaal bezig, bewust of onbewust, met het bepalen van de pikorde. Machtsvergaring is een kunst die je maar beter kunt beheersen, weet tante Lydia, want wie een einde wil maken aan Gilead moet bereid zijn over lijken te gaan.
Verder is De testamenten, na Atwoods uitstapjes naar sciencefiction, een heerlijk weerzien met de thema’s die de kern vormen van haar oeuvre. Het doet denken aan Kattenoog en De roofbruid, beide indringende meesterwerken over vriendschap en verraad. En net als Alias Grace en De blinde huurmoordenaar handelt De testamenten over de worsteling van meisjes om volwassen te worden. Atwood beschrijft aandoenlijk hoe meisjes zich volwassen rollen aanmeten als een figuurlijke, of soms letterlijke, verkleedpartij. Niet voor niets groeit Daisy op in de tweedehandskledingwinkel van haar ouders en krijgt elk hoofdpersoon in Het verhaal van de Dienstmaagd en De testamenten minstens één keer een nieuwe (schuil)naam.
De testamenten mist misschien de diepgang van zijn voorganger, waarin Atwood indringender over macht en identiteit schreef, en ook over liefde en seks, zaken die hier amper aan bod komen. Maar wanneer je het alleen leest als een dystopisch avonturenverhaal of een waarschuwing, doe je de reikwijdte van Atwoods literaire talent tekort. Als schrijver is ze voor een deel een tante Lydia, een uitgekookte, zelfverzekerde manipulator van de plot. Daarnaast wil ze ons laten nadenken over de aard en de prijs van vrijheid. Tegelijk is ze, zoals in al haar beste romans, bezig ook zichzelf opnieuw uit te vinden in de verkleedwinkel van de literatuur.
