Direct naar artikelinhoud
Notre-Dame

‘We weten pas over een paar jaar of er gevolgen zijn, en die zouden best verschrikkelijk kunnen zijn’: hoe Parijs niets deed aan giftig loodstof

Een school in Parijs wordt behandeld tegen lood­deeltjes, begin augustus. De brand van de Notre Dame gebeurde op 15 april.Beeld EPA

De brand in de Notre-Dame spuwde giftige stofwolken de lucht in die scholen, crèches, parken en andere plekken in Parijs blootstelden aan alarmerend hoge dosissen lood. Het lood kwam van het dak en de spits van de brandende kerk, waarin 460 ton van het gevaarlijke metaal verwerkt zat.

, , en

Vijf maanden na de brand weigeren de Franse autoriteiten nog altijd volledige inzage te bieden in de resultaten van tests. Ondertussen minimaliseert de overheid de risico’s.

Uitvoerig onderzoek van The New York Times brengt aan het licht dat de Franse overheid schromelijk tekortschoot bij het communiceren van de gezondheidsrisico’s aan het publiek, ook al besefte ze goed hoe groot die waren. Bronnen voor het onderzoek waren officiële documenten, een politieverslag en niet eerder vrijgegeven resultaten van loodmetingen door het ministerie van Cultuur.

De documenten, alsook tal van gesprekken die de krant voerde, maken duidelijk dat de Franse autoriteiten aanwijzingen hadden dat de blootstelling aan lood binnen 48 uur na de brand een groot probleem kon vormen. Maar het duurde een maand voor stadsmedewerkers de eerste tests op lood uitvoerden in een school dicht bij de Notre-Dame. Nog altijd hebben de regionale en stedelijke gezondheidsinstanties niet alle kinderdagverblijven en basisscholen in de omgeving gecontroleerd.

Groot probleem

Uit de tests bleek dat in minstens achttien kinderdagverblijven en basisscholen de Franse norm voor loodstof in gebouwen voor kinderen overschreden was. Op tientallen andere openbare plekken, zoals pleinen en straten, werd een te hoog loodstofgehalte gemeten, soms tot 60 keer de veiligheidsnorm. Bodemvervuiling in publieke parken is een groot probleem. Die is volgens vertrouwelijke documenten van het ministerie van Cultuur het grootst op plekken in en dicht bij de kathedraal. De autoriteiten slaagden er pas na vier maanden in de omgeving volledig op te kuisen.

Het ministerie van Cultuur, dat verantwoordelijk is voor de ruimingswerken en de heropbouw van de kathedraal, nam ook geen veiligheidsprocedures in acht voor de bouwvakkers, waardoor die soms blootgesteld werden aan loodgehaltes die meer dan duizend maal hoger lagen dan de norm. “Dat zijn astronomische waarden, en de houding van de gezondheidsautoriteiten is onverklaarbaar”, zegt Annie Thébaud-Mony, een prominente expert inzake openbare gezondheidszorg in Frankrijk die het voortouw neemt in de eis om meer transparantie.

Groot probleem
Beeld AP

Blootstelling aan lood is vooral gevaarlijk voor kinderen jonger dan zes, zwangere vrouwen en moeders met kleine kinderen, die het lood kunnen doorgeven aan hun kroost. Inname heeft een impact op de ontwikkeling van het zenuwstelsel en kan leiden tot permanente cognitieve schade. Toch bleven honderden kinderen wekenlang gewoon naar school gaan. Pas halverwege mei begonnen de autoriteiten op lood te controleren en de gebouwen te ontruimen.

De Notre-Dame valt onder zowel de nationale, de regionale als de lokale overheid. Al die niveaus hebben eigen verantwoordelijkheden en soms tegengestelde belangen. Lokale functionarissen, die pas een maand na de brand tests begonnen uit te voeren, zeggen dat ze wel met het publiek wilden communiceren, maar dat het regionale en het nationale niveau dwarslagen. “De staat was er beducht voor mensen bang te maken”, zegt Anne Souyris, viceburgemeester van Parijs bevoegd voor gezondheid.

Gebrek aan transparantie

Deze maand gingen de openbare scholen opnieuw open. Volgens de autoriteiten was er nergens een probleem met het loodgehalte, maar nogal wat ouders zijn niet overtuigd, ten dele door het gebrek aan transparantie van de autoriteiten.

Die bewustwording van het publiek kwam maar geleidelijk tot stand. Er waren een rechtszaak, gelekte testresultaten en kritiek van experts voor nodig.

In een straal van 800 meter rond de Notre-Dame wonen meer dan 6.000 kinderen jonger dan zes. Maar de weigering van de overheid om tests te verplichten zal het vrijwel onmogelijk maken om de omvang van de blootstelling precies in te schatten, want lood verdwijnt geleidelijk uit het lichaam.

“Ze stimuleerden mensen niet om hun loodwaarden te controleren, ze sloten de scholen niet, het regionale gezondheidsagentschap stuurde geen waarschuwing”, zegt Thébaud-Mony. “En de stad Parijs verschool zich achter de hogere overheden.”

Het imposante hoofdkwartier van de politieprefectuur van Parijs ligt pal tegenover de Notre-Dame en deed in de nacht dat de Notre-Dame in brand stond dienst als commandocentrum. Terwijl de sirenes loeiden en de brandweer bang was dat de kathedraal zou instorten, werd een kinderdagverblijf in het politiegebouw haastig gesloten, uit angst dat het verpletterd zou worden door vallend puin.

Geheimhouding

Het dagverblijf voor kinderen van politiemensen werd binnen een paar dagen getest op lood. Op sommige plekken werd tot 2,5 keer de norm voor gebouwen voor kinderen gemeten, stelt een vertrouwelijk document van de politie. Uit het rapport blijkt dat de Franse autoriteiten zich goed bewust waren van het gevaar van loodcontaminatie, maar dat ze er geen ruchtbaarheid aan gaven.

De kinderen van de politiemensen werden naar een ander dagverblijf verder van de Notre-Dame verplaatst. Al snel werd duidelijk dat ook dat gebouw vervuild was. Nieuwe tests brachten alarmerender resultaten aan het licht, die aanvankelijk geheim werden gehouden voor het politiepersoneel en het grote publiek.

Pas begin mei sloten de stedelijke autoriteiten het tweede kinderdagverblijf voor sanering en brachten ze het politiepersoneel op de hoogte. Maar daar bleef het bij. “We namen onmiddellijk maatregelen en sloten onze eigen kinderdagverblijven voor anderhalve maand”, zegt Frédéric Guillo, een politie-officier en vertegenwoordiger van de CGT, een van de grootste Franse vakbonden. “Waarom deed de overheid niets voor de andere?”, vraagt hij zich af.

Geheimhouding
Beeld EPA

Een probleem was dat de verschillende overheidsagentschappen anders berichtten. Op 9 mei stuurde het regionale gezondheidsagentschap een geruststellende boodschap uit naar de bevolking en bevestigde het alleen “de aanwezigheid van loodstof in de onmiddellijke omgeving van de kathedraal”.

Tezelfdertijd minimaliseerden mensen van het ministerie van Cultuur, dat verantwoordelijk is voor de restauratie, de risico’s op een vergadering met openbaregezondheidsdiensten, arbeidsinspecteurs, politie en lokale functionarissen, zegt iemand die erbij was. Maar Antoine-Marie Préaut, regionaal conservator voor het ministerie van Cultuur, zegt in een telefonisch gesprek dat de autoriteiten de bezorgdheden wel degelijk ernstig namen. “We hebben de risico’s op loodcontaminatie niet geminimaliseerd”, zegt ze.

De stedelijke scholen en dagverblijven in de buurt van de Notre-Dame bleven nog weken na de brand open. Begin mei vaardigden stedelijke diensten ‘aanbevelingen’ uit voor de reiniging van gebouwen rondom de kathedraal, maar ouders kregen weinig informatie.

Alarmerend

Toen, halverwege mei, begon de stad de eerste loodtests uit te voeren. Binnen twee weken werden negen basisscholen en kinderdagverblijven gecontroleerd. Zes vertoonden loodniveaus tot tweeënhalve keer hoger dan de drempelwaarde. De scholen gingen dicht voor de zomervakantie, en stilaan begon de bezorgdheid bij het publiek toe te nemen. Begin juli publiceerde Mediapart, een Franse onderzoekswebsite, de eerste gelekte documenten over de zorgwekkende aanwezigheid van lood in en rond de Notre-Dame. Ouders eisten grotere transparantie over de risico’s, milieuverenigingen sloegen alarm.

Eerder had het regionale gezondheidsagentschap zwangere vrouwen en kinderen jonger dan zeven ‘uitgenodigd’ om hun loodgehalte te laten testen. Nu nam het agentschap ook scholen in het vizier en verbreedde het de perimeter. Naarmate de resultaten binnendruppelden, werd duidelijk dat er in alsmaar meer scholen alarmerend veel lood aanwezig was. Tegen dan waren de kinderen met vakantie vertrokken, al bleven sommige scholen rond de Notre-Dame wel open voor zomerkampen.

In ten minste achttien kinderdagverblijven, kleuter- en lagere scholen brachten tests loodwaarden boven de aanbevolen norm aan het licht. Twee scholen waar zomerkampen plaatsvonden werden gesloten na loodtests.

Geen normen voor openbare plekken

Het is nog onduidelijk waarom niet alle scholen in de buurt meteen getest werden. Veel testresultaten werden pas bekendgemaakt na druk van de bevolking. Een paar weken later, eind juli, spande een Franse milieuvereniging een rechtszaak tegen de overheid aan omdat ze zo laat in actie kwam.

In een telefonisch gesprek zegt Anne Souyris, viceburgemeester van Parijs bevoegd voor gezondheid, dat de lokale autoriteiten de resultaten van de tests niet publiceerden in overleg met de nationale autoriteiten. Ze stelt ook, net zoals sommige andere functionarissen, dat in een eeuwenoude stad als Parijs het loodprobleem veel verder teruggaat dan de brand in de Notre-Dame. “We worden hier geconfronteerd met een veel ruimere problematiek”, zegt ze. “Maar omdat er geen normen zijn voor openbare plekken, hebben we een omvattender plan voor de aanpak van lood nodig in Parijs.”

Sommige uitzonderingen niet te na gesproken zijn er richtlijnen voor loodconcentratie, geen wettelijk bindende regels. Het ministerie van Gezondheidszorg oordeelt dat een gehalte van 70 microgram per vierkante meter “een risico op loodcontaminatie inhoudt voor kinderen die eraan blootgesteld worden” en noopt tot “een snelle interventie”. Maar dat geldt voor binnenruimten. Over de juiste normen voor buiten bestaat er geen duidelijkheid in Parijs.

Rond de Notre-Dame wordt een perimeter ingesteld.Beeld EPA

Er bestaat veel onzekerheid bij ouders over de mate waarin hun kinderen zijn blootgesteld aan lood, en of ze nu de scholen hervatten nog altijd risico lopen. “De scholen en de lokale overheid probeerden vooral gerust te stellen”, zegt Anne Souleliac, een moeder van drie kinderen die in het Vijfde Arrondissement woont. “Maar hebben we de precieze omvang van het risico ooit geweten? Dat denk ik niet.”

In mei vroeg Souleliac aan de directeur van de privéschool van haar oudste zoon om loodtests te laten uitvoeren, maar hij ging daar niet op in. In augustus gebeurde dat wel, nadat de overheid de perimeter groter had gemaakt. De resultaten werden niet vrijgegeven, maar de start van het nieuwe schooljaar werd wel uitgesteld. Dat gebeurde bij in totaal vijf privébasisscholen.

Het regionale gezondheidsagentschap achtte verplichte tests bij kinderen niet nodig. Toch hebben de ouders van ongeveer 400 kinderen dat laten doen. Het loodgehalte zat bij 8,5 procent van hen boven de Franse risicodrempel. Het agentschap gaf niet vrij op welke scholen die kinderen zaten.

“Het is begrijpelijk dat ouders zich vragen stellen”, zegt Fabien Squinazi, voormalig hoofd van het laboratorium voor openbare gezondheid in Parijs, die de autoriteiten in de loop van de zomer adviseerde. “Maar als kinderen een paar minuten op de speelplaats hebben doorgebracht bij hoge loodwaarden, en rest van de schooldag in een klaslokaal dat niet gecontamineerd was, dan is er geen reden tot bezorgdheid. Hoge waarden op oppervlakken betekenen niet automatisch dat een kind ook besmet is.”

Enkel testen op doktersvoorschrift

Het gebied dat de meeste aandacht kreeg, is het Île de la Cité, het eiland in de Seine waarop de Notre-Dame zich bevindt. De lokale overheid heeft er een special centrum opgezet om kinderen jonger dan zeven en zwangere vrouwen uit de buurt te controleren. Maar voor alle andere mensen, ook mensen uit de ruimere omgeving van de kathedraal, worden tests alleen op doktersvoorschrift uitgevoerd.

De hoogste loodwaarden kregen de bouwvakkers in de kathedraal zelf te verwerken. Omdat de publieke verontwaardiging over het lood toenam, besloten de autoriteiten de werken in juli stil te leggen. Ze stelden dat striktere maatregelen nodig waren “op verzoek van de arbeidsinspectie”. In feite werden de werken pas stilgelegd na zeven alarmerende brieven, tientallen e-mails en een reeks verhitte vergaderingen tussen de arbeidsinspectie en de mensen die verantwoordelijk waren voor het ambitieuze plan van president Macron om de kathedraal binnen vijf jaar herop te bouwen.

Uit de vertrouwelijke brieven, waarop The Times de hand kon leggen, blijkt dat de bouwvakkers op verschillende momenten blootgesteld werden aan extreem hoge loodconcentraties. Tests brachten waarden tot 588 keer de drempel aan het licht. Op het plein, waar bouwvakkers en veiligheidsagenten vrij kunnen rondlopen, werden waarden tot 1.300 keer de norm vastgesteld, blijkt uit vertrouwelijke meetresultaten van het ministerie van Cultuur. Op de voetpaden buiten het bouwterrein werden waarden tot 955 keer de norm vastgesteld.

Geen veiligheidskleding

Een maand na de brand waarschuwde een arbeidsinspecteur dat sommige bouwvakkers geen veiligheidskleding droegen. Hij riep de autoriteiten op “zonder verwijl maatregelen op te leggen om de werknemers tegen blootstelling aan lood te beschermen”. Inspecteurs stelden ook vast dat de bouwvakkers de kleren onder hun overalls niet reinigden als ze naar huis gingen, waardoor ook hun gezin blootgesteld werd aan mogelijke loodbesmetting.

Toen de bouwvakkers begin juni begonnen met het reinigen van het plein, droegen ze geen beschermende kledij en hadden ze geen opleiding gekregen over blootstelling aan lood, stelde een arbeidsinspecteur vast. In een laatste brief van 22 juli meldde een inspecteur dat de bouwvakkers binnenkwamen via de ontsmettingsruimtes waarlangs ze ook vertrokken. “De huidige organisatie maakt het niet mogelijk de werknemers effectief te ontsmetten”, besloot hij. Hij dreigde ermee de site volledig te sluiten als er geen veiligheidsmaatregelen kwamen. Drie dagen later was dat het geval.

Furieuze vakbondswoordvoerders beschuldigen de regering ervan dat ze de restauratie van het monument laat primeren op de gezondheid van de mensen. Het ministerie van Cultuur spreekt dat tegen. “We ontkennen niet dat er een risico met lood was, maar omdat we zo snel na de brand maatregelen namen, is de blootstelling tot een minimum beperkt gebleven”, zegt Préaut van het ministerie van Cultuur.

Van de tientallen bouwvakkers die op de site gewerkt hebben, zegt Préaut, hebben er drie loodwaarden in hun bloed laten optekenen die hoger zijn dan de reglementaire drempelwaarde. Zij worden opgevolgd door artsen.

De werken aan de kathedraal werden op 19 augustus hervat met tal van nieuwe veiligheidsmaatregelen, zoals voetbaden, ontsmettingsdouches en wegwerpondergoed. Een firma ontsmet de kleding van de bouwvakkers. Er zijn strikte controles voor bouwvakkers die het terrein betreden en verlaten.

Toch werden daarna aan de noordelijke zijde van de kathedraal nog bouwvakkers gezien zonder handschoenen en masker. De loodwaarden daar zijn tot tien keer hoger dan de norm, volgens metingen van het ministerie van Cultuur. Op het dak, waar de bouwvakkers maandenlang zonder masker en handschoenen werkten, werden waarden tot 2.300 keer de norm gemeten.

Geen veiligheidskleding
Beeld EPA

Philippe Villeneuve, de hoofdarchitect van de Notre-Dame, noemt het loodprobleem een van de meest complexe uitdagingen van de restauratie. “Het dak, de spits, de gewelven, we weten hoe we die moeten heropbouwen”, zegt hij. “Maar lood? We kennen de drempelwaarden niet, en tasten in het duister over de precieze regels die we moeten volgen.” Hij en anderen vrezen dat de werken vertraging zullen oplopen vanwege de voorzorgsmaatregelen.

In de straten rondom de Notre-Dame hebben winkeluitbaters hun inkomsten zien tuimelen na de brand. Toeristen zijn geweerd uit de straten, van het plein en uit de kathedraal. De cafés en restaurants zijn gecontroleerd op lood. Volgens Marie-Madeleine Miquel, de 80-jarige eigenares van drie restaurants in de buurt van de kathedraal, hebben de tests geen alarmerende waarden aan het licht gebracht. Toch heeft ze 90 procent minder inkomsten. “Het is niet het lood dat me de das omdoet”, zegt ze, gezeten in haar leeg restaurant. “Het zijn de toeristen die wegblijven.”

Nu angst langzaam plaats ruimt voor onzekerheid, blijven mensen zich zorgen maken. “Niet alle kinderen zijn gecontroleerd, en de ouders zijn slecht geïnformeerd”, zegt Mathé Toullier, woordvoerster van de Franse organisatie die slachtoffers van loodvergiftiging vertegenwoordigt. “We zullen pas over een paar jaar weten of er gevolgen zijn, en die zouden best verschrikkelijk kunnen zijn.”