Het hoge spel van "impeachment": politieke atoombom én boemerang (die Democraten kan treffen)

Washington was 21 jaar geleden in de ban van het Starr-rapport. Het rapport van de speciale aanklager Kenneth Starr beschreef de meest intieme details van de seksuele ontmoetingen tussen de toenmalige president Bill Clinton en zijn medewerkster Monica Lewinsky. Mijn live-interventies vanuit Washington in die tijd hadden een hoog "kinderen niet toegelaten"-gehalte.

Het Starr-rapport vormde de basis voor de impeachment van Bill Clinton, niet voor zijn buitenechtelijke relatie, maar omdat hij erover had gelogen onder eed en de rechtsgang had belemmerd. Clinton werd uiteindelijk door de Senaat niet afgezet, omdat de vereiste tweederdemeerderheid bijlange na niet werd gehaald, maar de hele afzettingsprocedure verlamde de politiek in Washington maandenlang. 

Zo ontsnapte de hele Kosovo-crisis aan de nodige aandacht en belandden de VS en de NAVO in een militair opbod zonder een duidelijke strategie te hebben. De toenmalige Italiaanse premier Massimo D'Alema vroeg aan Clinton in maart 1999 wat de NAVO zou doen als de Serviërs niet zouden toegeven eens luchtaanvallen waren begonnen. Clinton zweeg, en keek naar zijn veiligheidsadviseur Sandy Berger, die alleen maar kon zeggen dat "de NAVO zou blijven bombarderen". Op 24 maart 1999 begonnen de NAVO-luchtaanvallen op Servië en Montenegro. Ze duurden tot 10 juni. 

Er wordt deze dagen veel teruggekeken naar deze periode in de Amerikaanse geschiedenis. De afzettingsprocedure tegen Clinton was niet populair bij de Amerikanen. De Republikeinen verloren zelfs zetels in de verkiezingen van november 1998, terwijl ze volgens de peilingen op een winst mochten rekenen. 

Toen de Democraten in november 2018 de controle kregen over het Huis van Afgevaardigden, begonnen enkele nieuw verkozen Democratische parlementsleden meteen te roepen om een impeachmentprocedure tegen Donald Trump te starten vanwege zijn banden met Rusland. Maar Nancy Pelosi, de Democratische voorzitter van het Huis, hield de boot af. Het Huis van Afgevaardigden kan wel met een eenvoudige meerderheid (die de Democraten kregen in november 2018) beslissen tot de impeachment van een president. Maar dat is nog geen afzetting, wel een soort van inbeschuldigingstelling.

De afzetting is een zaak van de Senaat en moet worden goedgekeurd door een tweederdemeerderheid, en die zouden de Democraten nooit krijgen. Pelosi herinnerde zich ook nog maar al te goed wat er 21 jaar geleden gebeurde, hoe de impeachment van Clinton als een boemerang de Republikeinen trof. 

Maar dan lekte door een klokkenluider uit dat president Trump op 25 juli in een telefoongesprek met de president van Oekraïne zijn ambt zou hebben misbruikt voor persoonlijk politiek gewin. Toen ging Pelosi overstag.

In tegenstelling tot het onderzoek naar de Russische inmenging in de Amerikaanse verkiezingen, het Mueller-rapport, is deze zaak veel eenvoudiger uit te leggen aan de kiezer. Donald Trump heeft zijn collega Volodimir Zelenski in een telefoongesprek duidelijk gevraagd hem te helpen om onderzoek te doen naar een mogelijke tegenstander tijdens de presidentsverkiezingen van volgend jaar, Joe Biden.

Trump ontkent dat ook niet. In de samenvatting van het gesprek staat het ook met zoveel woorden: "Er wordt ook veel gesproken over Bidens zoon, dat Biden de vervolging heeft gestopt, en daar willen een heleboel mensen meer over weten. Wat u ook maar kunt regelen met de minister van Justitie, dat zou prachtig zijn." 

Voor Pelosi is die zinsnede al voldoende om een impeachment te starten. Tijdens een interview met The Atlantic zei ze: "We vragen buitenlandse regeringen niet om ons te helpen bij onze verkiezingen. Dat is wat we probeerden te stoppen met Rusland. Het is verkeerd." Voor haar is de zogenoemde quid pro quo, de tegenprestatie, ook niet belangrijk. Het gaat over de militaire hulp (391 miljoen dollar) aan Oekraïne die Trump een week voor zijn gesprek met Zelenski bevroor, ondanks een gunstig advies van het Pentagon. 

De aanhangers van Trump vinden dat de neerslag van het gesprek de president vrijpleit omdat hij met geen woord rept over die 391 miljoen, en er dus geen quid pro quo is. De president heeft volgens hen tijdens het gesprek zijn Oekraïense collega dus niet onder druk gezet. Maar voor Pelosi is dat bijzaak. "Er is geen vereiste dat er een tegenprestatie in het gesprek zit", zei ze in datzelfde interview. 

Deze zaak gaat ook over een fundamentele discussie over wat een president al of niet met zijn uitgebreide bevoegdheden mag doen, en niet over een buitenechtelijke affaire die aanleiding geeft tot meineed en belemmering van de rechtsgang. Het is duidelijk dat Trump, en een deel van de Republikeinen vinden dat een president zijn positie mag gebruiken om belastende informatie over tegenstanders te vragen aan buitenlandse regeringen. Trump heeft dat overigens niet alleen gevraagd aan Oekraïne, maar ook aan de Australische premier Scott Morrison. Zijn minister van Justitie William Barr zou ook contacten hebben gehad met Italië.  

Voor de Democraten is dit een stap te ver en gaat het hier over misbruik van gezag, een aantijging die tijdens de impeachment van Clinton niet werd weerhouden, omdat die nog zwaarder weegt dan meineed en belemmering van de rechtsgang. Misbruik van gezag gaat duidelijk over het functioneren van de president, niet over misdrijven die hij of zij in randactiviteiten heeft begaan. 

Pelosi heeft ook lang de boot afgehouden omdat een impeachmentprocedure een zeer radicaal wapen is tegen een president. Je kunt het een politieke atoombom noemen. Het is in het verleden nog maar drie keer gebruikt: tegen presidenten Johnson (1868), Nixon (1974) en Clinton (1998). Nixon trad af voor hij "impeached" zou worden. Alleen tegen Johnson en Clinton zijn daadwerkelijk "articles of impeachment" aangenomen. 

Eens een impeachmentprocedure wordt opgestart, stopt het normale politieke proces. Elke daad van de president wordt gezien in het teken van de lopende procedure. Zo besliste Clinton in december 1998 om Irak te bombarderen, omdat volgens Washington de Iraakse leider Saddam Hoessein (foto) zijn VN-inspectieverplichtingen niet nakwam. De Republikeinen, die nog meer dan de Democraten Saddam weg wilden, zagen er een poging van Clinton in om de aandacht af te leiden van de lopende afzettingsprocedure. De traditionele consensus dat in tijden van oorlog het partijpolitieke spel even wordt stilgelegd, werd toen opzijgeschoven.

Deze procedure verschilt ook grondig van die van 1998 toen alle feiten al open en bloot op straat lagen door het Starr-rapport. 20 miljoen Amerikanen hadden dat online gelezen. Het Huis deed nauwelijks nog onderzoek. Tussen start en einde van de impeachmentprocedure lagen iets meer dan twee maanden. Deze keer moet het onderzoek nog starten. De voorbije week heeft al aangetoond dat nog heel wat informatie boven water kan komen. 

Zo maakte de klacht van de klokkenluider, die vorige donderdag werd gepubliceerd, een allusie op een doofpotoperatie in het Witte Huis. Medewerkers van het Witte Huis hadden volgens hem of haar het transcript van het telefoongesprek tussen Trump en Zelenski verwijderd uit het gebruikelijke systeem om uitlekken te voorkomen.

Intussen zijn ook minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo en Trumps persoonlijke advocaat Rudy Giuliani gedagvaard door het Huis van Afgevaardigden. Pompeo, die meeluisterde toen Trump Zelenski sprak op 25 juli, krijgt tot vrijdag om alle gevraagde documenten te bezorgen, Giuliani moet die tegen 15 oktober bezorgen. 

Het is nu al zeker dat de Democraten de zaak tot op het bot willen uitspitten. Ze hebben daarbij de middelen die ter beschikking staan van aanklagers: dagvaardingen, huiszoekingen, ondervragingen onder eed, … . Maar het gevoerde onderzoek is, in tegenstelling tot een gerechtelijk onderzoek, openbaar en de kiezers zijn de ultieme volksjury. 

De hele procedure kan overigens ook de Democraten treffen. Zo is het niet uitgesloten dat de leidende kandidaat voor de presidentsverkiezingen in 2020, oud vicepresident Joe Biden, zoveel schade oploopt dat hij zich zal moeten terugtrekken. De hoge en lucratieve positie die zijn zoon Hunter Biden had in het grootste Oekraïense gasbedrijf Boerisma van 2014 tot 2019 doet alvast het vermoeden rijzen van belangenvermenging. Vader Biden beheerde toen het Oekraïne-dossier voor het Witte Huis en is vaak in het land geweest na de Maidan-crisis in 2014.

Volgens Trump is het ware schandaal de druk die Biden heeft uitgeoefend op Oekraïne in 2016 om toenmalig procureur-generaal Sjokin te ontslaan. Die was een onderzoek opgestart naar Boerisma. Joe Biden dreigde in 2016 tijdens een bezoek aan Kiev een bedrag van 1 miljard dollar aan steun in te houden als de procureur-generaal niet werd ontslagen, iets wat dan even later ook gebeurde.

Maar de kritiek op Sjokin was vrij breed gedragen. Ook het IMF en de EU drongen aan op zijn ontslag omdat hij te weinig doortastend optrad tegen corruptie. Het onderzoek tegen Boerisma was op dat moment niet meer in een actieve fase, en ging blijkbaar vooral over fraude in de periode voor Hunter Biden zijn positie opnam. De opvolger van Sjokin, Joeri Loetsjenko, zegt alvast dat "de wetten van Oekraïne niet overtreden zijn" en "dat er geen enkele aanwijzing van fouten door Joe of Hunter Biden zijn". Loetsjenko is overigens intussen ook de laan uitgestuurd nadat Zelenski president werd. 

Centraal in de hele afzettingsprocedure staat niet Rusland, zoals bij het aantreden van Trump algemeen verwacht werd, maar wel Oekraïne. De Amerikaanse president heeft in het verleden herhaaldelijk aangegeven dat hij weinig op had met het beleid van zijn land tegenover Oekraïne. De Krim kon voor Trump best Russisch blijven omdat de meerderheid daar toch Russisch spreekt. De annexatie door Rusland van de Krim in 2014 en de bemoeienis van Moskou in de oorlog in het oosten van het land, waren voor de VS en de EU nochtans de aanleiding om zware sancties af te kondigen tegen Rusland. 

Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de Amerikaanse president de hulp voor Oekraïne bevroor, ook al waren het vooral de Republikeinen die in het verleden hadden gepleit voor meer hulp voor Kiev. Trump vindt dat Washington weinig heeft te zoeken in Oekraïne. En de crisis rond dat land verhindert hem ook om de relaties met Rusland te verbeteren, iets wat hij duidelijk wel wil bereiken. Het was pas na druk vanuit het Congres dat het Witte Huis uiteindelijk de 391 miljoen hulp in september vrijgaf. 

Intussen gaf Trump verschillende argumenten om de hulp tegen te houden: dat hij bezorgd was over de corruptie in het land en dat de Europese bondgenoten veel minder betalen dan de VS. Corruptie is inderdaad een groot probleem in Oekraïne, maar net nu is er een nieuwe president die van de aanpak van de corruptie zijn hoogste prioriteit heeft gemaakt. Als Trump echt bezorgd was om de corruptie in Oekraïne had hij president Zelenski beter een duw in de rug gegeven in plaats van hem tegen te werken. Ook zijn bewering dat de VS meer betaalt dan de EU, is onjuist, zo liet de EU weten. Sinds 2014 is al meer dan 15 miljard gemobiliseerd, tien keer meer dan de Amerikaanse steun. 

Die Europese en Amerikaanse hulp gaat naar Oekraïne om het land te helpen in zijn strijd tegen door Rusland gesteunde separatisten. De Amerikaanse steun is voor Kiev des te belangrijker, omdat die vooral bedoeld is voor versterking van het defensieapparaat. Daarom dat de nieuw verkozen president Zelenski zo uitkeek naar een ontmoeting met Trump. Het moest Moskou duidelijk maken dat hij er niet alleen voor staat en hem ook een grotere legitimiteit geven. Maar Trump hield de boot af. Zelfs toen de twee elkaar dan toch zagen op de VN vorige week, kwam er wel een uitnodiging voor een bezoek aan het Witte Huis, maar geen datum. “Sorry, maar ik denk dat u vergeten bent mij de datum te zeggen”, grapte de vroegere komiek Zelenski.

Het is niet zo dat het Witte Huis niet is geïnteresseerd in Oekraïne, maar om andere redenen dan het officiële Amerikaanse beleid. Trump denkt dat Oekraïne cruciaal is om belastende informatie te vinden over de Democraten. En hij lijkt te geloven in intussen ontkrachte samenzweringstheorieën die op rechtse sites de ronde blijven doen. 

Zo vraagt hij Zelenski in het telefoongesprek van 25 juli om het computerbedrijf CrowdStrike na te trekken. Dat bedrijf onderzocht hoe Russische hackers in 2016 aan e-mails van de Democratische partij geraakten. Het bedrijf maakte een kopie van de server en gaf die aan de FBI, de echte server werd nooit onderzocht. Die server zou volgens Trump in Oekraïne staan. CrowdStrike is evenwel niet in Oekraïne gevestigd, maar in de VS. Er is ooit een gerucht geweest dat een van de oprichters van het bedrijf een Oekraïner was, terwijl hij in feite een in Moskou geboren Amerikaan is. 

De eerste adviseur van Trump voor binnenlandse veiligheid, Thomas Bossert, liet de voorbije dagen weten dat de theorie dat de presidentsverkiezingen van 2016 niet door Rusland maar door Oekraïne werden beïnvloed, volledig is ontkracht. Hij heeft dat blijkbaar ook tegen Trump gezegd, maar die blijft er dus duidelijk wel in geloven.

Dit soort zaken wordt volgens Bossert Trump ingefluisterd door zijn persoonlijk advocaat, Rudy Giuliani (foto). Die is de voorbije maanden bezig met een eigen onderzoek en met eigen contacten. Voor Trump is dat zo belangrijk dat hij in zijn telefoongesprek Zelenski aanspoorde contact te leggen met Giuliani, tot wel zes keer toe. Bij Buitenlandse Zaken en de inlichtingendiensten tasten ze in het duister wat Giuliani precies van plan is. "Ik moet eerlijk zeggen: ik weet alleen wat Giuliani doet via tv of de kranten. Ik heb geen idee wat hij voor de president doet", zei Joseph Maguire vorige donderdag tijdens zijn verhoor in het Huis van Afgevaardigden. Maguire is nochtans de interim-directeur van de gezamenlijke Amerikaanse inlichtingendiensten.

In normale omstandigheden was de conclusie een week na de start van de impeachmentprocedure duidelijk: Trump heeft zichzelf ernstig in de problemen gebracht. Maar deze president leeft van de controverse. Beschuldigingen die andere politici ten val brengen, lijken op hem geen vat te hebben.

Integendeel, hij kan de hele afzettingsprocedure nu uitspelen als een poging van de traditionele sterkhouders in Washington, "Deep State" in samenzweringstheorieën, om hem zijn verkiezingsoverwinning af te nemen. “Ze proberen mij tegen te houden omdat ik voor jullie vecht, en dat zal ik nooit laten gebeuren,” fulmineerde hij op Twitter. Trump voelt zich het sterkst als hij kan terugvechten.

Amerika is intussen zo gepolariseerd dat objectieve feiten niet meer de invloed hebben die ze vroeger hadden. De Democraten mogen nog zoveel feiten aanhalen, een overtuigd Trump-aanhanger kan die zo onder de mat schuiven omdat de boodschapper volgens hem of haar onbetrouwbaar is. Intussen kan die aanhanger zijn gading vinden bij "alternatieve feiten" die de volledige schuld bij de Democraten leggen. 

En mochten er toch nog meer aanwijzingen bovenkomen, dan weet de Amerikaanse president ook dat een afzetting bijna altijd zal stranden in de Senaat. Ook daar is de verdeeldheid zo toegenomen, dat weinig Republikeinen het zullen wagen om met de Democraten mee te stemmen.