Elim Chan start bij Antwerp Symphony Orchestra, waarom zijn vrouwelijke dirigenten nog geen vertrouwd beeld? 

De jongste jaren is het landschap langzaam aan het veranderen, maar in de wereld van de klassieke muziek, die is ingebed in een lange traditie, zijn dirigenten in de overgrote meerderheid van de gevallen nog steeds mannen. Vorig jaar telde Diapason, een toonaangevend Frans tijdschrift over klassieke muziek, dat er van 744 permanente grote orkesten wereldwijd slechts 32 een vrouwelijke chef hadden, 4,3 %. Al luidde de titel van het artikel ook "Vrouwen en dirigenten. Hoe ze het gevecht aan het winnen zijn".

Die ondervertegenwoordiging van vrouwen in het beroep van dirigent staat in contrast met de genderbalans die in grote orkesten wel goed zit (mee dankzij "blinde" audities waarbij enkel de muzikale kwaliteiten beoordeeld worden). En er zijn ook steeds meer hedendaagse vrouwelijke componisten. 

Intendant Joost  Maegerman van Antwerp Symphony Orchestra omschrijft de aanstelling van Chan als “een prachtig toeval”, al hoopt ook hij dat een vrouwelijke topdirigent op een dag geen groot nieuws meer zal zijn. “We hadden enkele neutrale criteria vooropgesteld: we zochten iemand met topklasse en ambitie, iemand die een klik had met het orkest ook. Uiteraard ben ik erg blij dat die criteria verenigd zijn in een jonge, Aziatische vrouw. Ik hoop dat we ooit in een tijd zullen leven dat mensen daar niet meer van opkijken. Als wij daar op deze manier ons steentje toe kunnen bijdragen, des te beter."

En het is waarschijnlijk geen toeval dat ook net dit seizoen Karina Canellakis (bij het Radio Filharmonisch Orkest in Nederland) en Kristiina Poska (bij Symfonieorkest Vlaanderen) starten als chef-dirigent. Poska dirigeert al zo'n 10 jaar op professioneel niveau, voornamelijk in Duitsland. Ook Symfonieorkest Vlaanderen gaf aan dat Poska om haar talent en om haar interessante visie op het repertoire gevraagd is. 

In onderstaande video maakt u kennis met Kristiina Poska: (lees daarna verder onder de video) 

Een jonge vrouw aan het hoofd van een symfonisch orkest, het komt dus nog steeds niet vaak voor, hoewel er de jongste 5 tot 10 jaar wel een generatie vrouwen de wereldtop bereikt, mee dankzij programma’s die er specifiek op gericht zijn om meer vrouwen voor te bereiden op de functie.

Naast Karina Canellakis (Radio Filharmonisch Orkest in Nederland), Kristiina Poska (Symfonieorkest Vlaanderen) en Speranza Scappucci (Opéra Royal de Wallonie) behoren ook Ariana Matiakh (The Royal Opera House Londen), Mirga Grazinyté-Tyla (City of Birmingham Symphony Orchestra & the Los Angeles Philharmonic), Alice Farnham (oprichtster van Women Conductors), Susanna Mälkki (Helsinki Philharmonic Orchestra) en Barbara Hannigan (o.a. Münchner Philharmoniker) al langer tot de groep vrouwelijke dirigenten die aan de slag zijn op het hoogste niveau. 

Maar de bij het grote publiek meest bekende vrouwelijke dirigenten zijn waarschijnlijk de Braziliaanse Alexandra Arrieche, die de jongste jaren de Night of the Proms-concerten in Antwerpen dirigeert en de Amerikaanse Marin Alsop (62, foto). Zij dirigeert in 2013 na 118 jaar als eerste vrouw ooit in de geschiedenis van het evenement Last Night of the Proms in het Verenigd Koninkrijk. "Ik ben vereerd, maar ook redelijk geshockeerd dat er in 2013 nog eerste keren kunnen zijn voor vrouwen", klonk het toen.  En ze is ook de eerste vrouw ooit aan het hoofd van een groot Amerikaans orkest, het Baltimore Symphony Orchestra. U kent haar misschien vooral als de dirigente van de finale-avonden van verschillende edities van de Koningin Elisabethwedstrijd. Alsop zet zich niet alleen in voor gendergelijkheid in de wereld van de klassieke muziek, maar in de hele maatschappij. 

Alsop begon meer dan 30 jaar geleden als dirigent, in een periode waarin een vrouw aan het hoofd van een symfonisch orkest ongezien was. Aangezien er voor haar geen mogelijkheden waren om te oefenen, om voor een orkest te staan, verzamelde ze een groep muzikale vrienden om haar heen en richtte ze een eigen orkest op.

Vrouwelijke dirigenten hebben nog af te rekenen met vooroordelen, zoals bijvoorbeeld dat ze "te klein" zijn om voor een orkest te staan en er dus "niet voldoende autoriteit" over kunnen hebben. En er zijn ook nog steeds mannelijke dirigenten die zich negatief uitlaten over vrouwelijke dirigenten en die zelfs ronduit durven zeggen dat vrouwen “het” niet kunnen. Zo zei Mariss Jansons, oud-chef van het Concertgebouworkest in Nederland, recent bijvoorbeeld “niet veel op te hebben” met vrouwelijke dirigenten. De Russische dirigent Vassily Petronko zei in 2013, in de aanloop naar het debuut van Alsop op The Last Night of the Proms nog dat “orkesten beter reageren wanneer er een man voor hen staat” en dat “een mooi meisje op het podium mannen aan andere dingen doet denken”. Achteraf zei hij wel dat hij daarmee vooral doelde op de situatie in Rusland en dat het niet zijn eigen standpunt was. 

Dergelijke uitspraken zijn onaanvaardbaar, vindt Alsop. Al is ze de eerste om te zeggen dat vrouwen er wel rekening mee moeten houden dat er sowieso anders naar hen gekeken wordt dan naar een man wanneer ze voor een orkest staan. 

“Dirigeren draait volledig rond lichaamstaal”, zegt ze in een recent gesprek met The New York Times. “En onze maatschappij interpreteert een beweging heel verschillend wanneer die van een man of van een vrouw komt. Een zachte beweging van een vrouw wordt vaak gezien als een teken van zwakte, terwijl een man die diezelfde beweging maakt, dan gevoelig is. In tegenstelling tot mannen, moeten vrouwen dus twee keer nadenken over een beweging, want het gaat niet alleen over de beweging, maar vooral over hoe de muzikanten die beweging interpreteren.” Alsop vindt het daarom belangrijk om vrouwen apart op te leiden als dirigent om zulke zaken in een veilige omgeving te kunnen aanleren en bespreken. Ze geeft vaak workshops en treedt op als mentor voor jonge vrouwelijke dirigenten, omdat ze het belangrijk vindt dat de nieuwe generaties vrouwen het niet meer zo moeilijk hebben als zij. 

Volgens dirigente Nicole Paiement is de kunst van het dirigeren intussen ook wel geëvolueerd. "Het tijdperk van het stereotype van de tiran op het podium is voorbij, de muzikanten zien dat ik er ben om met hen muziek te maken.” 

Elim Chan krijgt voor het eerst het idee om dirigent te worden wanneer ze als 8-jarig meisje een concert van het Hong Kong Philharmonic Orchestra ziet. Als kind zingt ze zelf al in een koor en speelt ze piano. "De dirigent was een vrouw", vertelt ze in een gesprek met VRT NWS. "Voor mij gaf dat een natuurlijke toestemming. Het is geen groot probleem om als vrouw dirigent te zijn. De hele tijd dacht ik: zij is diegene die al die fantastische klanken tot stand brengt. Het was ook de periode van de film "Fantasia" van Disney.  Ik ben gek op die film. Mickey Mouse is er een tovenaar die er een beetje een rommeltje van maakt met zijn magische toverstaf. Maar dat waren voor mij twee beelden die samenkwamen. En ik dacht: waw, een dirigent, dat ziet er zo uit en dat is cool." 

Rond haar 12^e ziet een van haar koorleiders dat talent ook in haar en wordt ze gevraagd de leiding van het meisjeskoor op zich te nemen, iets waar Chan meteen van houdt. 

In 2014 is ze de eerste vrouwelijke winnaar van de prestigieuze Donatella Flick Conducting Competition, een wedstrijd om de carrière van dirigenten jonger dan 35 een duw in de rug te geven. Dankzij haar overwinning is ze tijdens het seizoen 2015-2016 assistent-dirigent, naast Valery Gergiev, bij het London Symphony Orchestra. Daarna gaat de bal helemaal aan het rollen en staat ze onder meer voor het Los Angeles Philharmonic Orchestra en de Royal Scottisch National Opera.  

Voor Chan heeft een chef-dirigent veel kwaliteiten nodig. "Het is een levenslang proces. Het is een zware job. Het is niet makkelijk om voor een groep mensen te staan. Velen van hen hebben veel meer ervaring dan ik. Ze hebben de stukken ook al zo vaak gespeeld. Ze hebben de kennis. Ik moet echt studeren en me heel goed voorbereiden. En wanneer ik voor hen sta, is respect heel belangrijk. Ik wil iedereen helpen om elkaars perspectief te zien. Uiteindelijk zijn we een team. We zijn allemaal mensen en muzikanten. Ik probeer ervoor te zorgen dat iedereen het allerbeste van zichzelf kan geven. Het gaat over vertrouwen, het luchtig en leuk houden en ook de dialoog met het orkest is voor mij heel belangrijk." 

Bekijk hieronder het verslag uit "Het Journaal": (en lees verder onder de video)

Elim Chan benadrukt dat ze hoopt dat het orkest in Antwerpen haar vooral zal zien als een goede dirigent, niet als een goede vrouwelijke dirigent. Op haar Facebookpagina staat: "Ik word niet gedefinieerd door mijn geslacht, mijn leeftijd, de kleur van mijn huid of door mijn lengte. Ik word gedefinieerd door mijn passie: muziek". Ze kijkt dan ook uit naar het moment waarop het gender-thema helemaal geen issue meer zal zijn. "We zijn het gewend om een man te zien, maar nu is de maatschappij aan het veranderen. We staan er meer voor open, niet alleen in de wereld van de dirigenten, maar in alle leidinggevende posities. Dat gaat over het zakenleven, we hebben meer CEO's, meer componisten. Eens je kan bewijzen dat je bekwaam bent, zijn er wel kansen om leiding te geven. En wij, vrouwen, brengen iets anders als leiders."

Ook Canellakis ziet de toekomst in een recent dubbelinterview met Elim Chan in NRC Handelsblad rooskleurig in. “Over twintig jaar zullen er vrouwelijke dirigenten zijn die net zo wereldberoemd zijn als Sir Simon Rattle en Andris Nelsons nu. Ik durf zelfs te beweren dat ik ze al ken, maar ze zijn nu nog jong en aanstormend. En er is ook nog nét een oudere generatie actief die moeite heeft met ons. Maar uiteindelijk is de muziek groter dan wij, en al helemaal groter dan ons man- of vrouw-zijn. Ik ben ik. Ik zal nooit een man worden, noch er op één lijken. Maar ik dirigeer wel.”

Volgens Alsop is het vooral een kwestie van zichtbaarheid en gewenning. "Hoe meer mensen vrouwelijke dirigenten zien, hoe meer ze eraan gewoon worden en hoe minder speciaal ze het zullen vinden." Daar treedt Keith Cerny, directeur van Dallas Opera die zich ook inzet voor meer vrouwen in het beroep, haar in bij. "Er zijn nog niet zo veel vrouwelijke dirigenten, dus zakelijk leiders van orkesten denken er minder aan en gaan er ook minder naar op zoek, het is nog geen deel van het denkproces. Het zou fantastisch zijn mocht heel deze problematiek binnen 20 jaar niet meer bestaan en mochten mannen en vrouwen gelijk zijn in het beroep van dirigent, al denk ik dat dat iets te optimistisch is omdat er al 25 jaar geen evolutie in zit, maar ik denk wel dat de situatie nu langzaam aan aan het verbeteren is." 

Joost Maegerman, intendant van Antwerp Symphony Orchestra, is hoopvol. "Ik ben erg blij dat de orkesten op dit moment openstaan voor talent, waar geslacht of afkomst geen rol meer speelt. En ik ben ervan overtuigd dat het binnen afzienbare tijd een evidentie is dat talent vooropstaat en dat geslacht daar absoluut aan ondergeschikt is."  

Het inauguratieconcert van Elim Chan is volledig uitverkocht, maar Klara zendt het vanavond rechtstreeks uit.