Zenuwen hacken: het ultieme middel tegen stress of complete onzin?

Ik ben in het laboratorium van het Psychologisch Instituut van de KU Leuven, een ruimte waar wetenschappers de mysteries van de menselijke geest ontrafelen. Aan de muren: meetapparatuur voor experimenten. Op tafel: een toestel zo groot als een smartphone, dat elektrische ladingen kan opwekken. Proefkonijn van dienst: uw reporter.

Psycholoog Andreas Burger, net klaar met zijn doctoraat, bevestigt twee elektrodes aan mijn linkeroor. Over enkele minuten zal door die elektrodes stroom lopen en dat zal een heel specifieke plek stimuleren: een zone dicht bij mijn gehoorgang, waar de vaguszenuw dicht bij de oppervlakte komt.

"Gaat het pijn doen?", vraag ik voor Burger de schakelaar aanzet. Toegegeven, ik ben geen moedig proefkonijn. Zéker niet als er elektriciteit bij komt kijken. Ik voel me zelfs behoorlijk zenuwachtig.

"Valt wel mee", zegt Burger. "Je zal een lichte tinteling ervaren, maar pijn doet het niet."

De stroom gaat aan en inderdaad: het tintelt en kriebelt, maar de pijn is draaglijk. Oef.

Wat mij bezielt om stroom door mijn oor en dus ook door mijn vaguszenuw te laten jagen? Wel, dat zit zo.

De voorbije weken heb ik mij verdiept in de werking van die vaguszenuw. Het is een erg fascinerende zenuw, die ik tegenwoordig tegenkom in de meest uiteenlopende onderzoeken. Je vindt verwijzingen naar de vagus in de neurologie, de psychologie en de psychotherapie. Ik las ook al over de vagus in onderzoeken over meditatie, werkstress en tinnitus. Zelfs in studies over de darmflora is de vagus prominent aanwezig. Het is, kortom, een zenuw met veel tentakels.

Dat laatste mag je letterlijk nemen. Vagus betekent "zwervend" en de vaguszenuw wordt ook wel de "zwervende zenuw" genoemd. Als een vagebond slingert ze doorheen ons lichaam. Sommige takken zijn verbonden met de hersenen, het hart, de longen, de maag en de darmen. Er zijn vertakkingen naar de nek, de tong, de neus en het gezicht. En één tak eindigt dus aan de buitenkant van je oor, op de plaats die ik nu voel kriebelen.  

De exacte plek kan je gemakkelijk zelf vinden. Bal daarvoor eerst je rechterhand tot een vuist. Strek dan je wijsvinger en breng de punt van die wijsvinger naar je rechteroor. Wrijf nu zacht over het gebied rond je gehoorgang, zònder je vinger in de gehoorgang te steken. Je stimuleert nu de "cymba concha" een gebied waar de vaguszenuw tot net onder de huid komt. En dus ook het gebied dat Andreas Burger nu bij mij stimuleert.

Waarom hij dat doet? Voor een antwoord op die vraag moeten we even uitzoomen.

De vaguszenuw is een belangrijk onderdeel van ons parasympathisch zenuwstelsel. Dat is de tak van je zenuwstelsel die je lichaam tot rust brengt, na periodes van stress. Je hartslag daalt, je ademhaling wordt rustiger, je spieren ontspannen. De vagus wordt daarom ook wel de "relaxatiezenuw" genoemd. Ze is cruciaal bij het tot rust brengen van lichaam en geest. Activeer je vagus en je activeert je "relaxatie- en herstelsysteem". 

Ik wil onderzoeken of je je vagus (en dus ook je relaxatie- en herstelsysteem) kan hacken. In theorie is het eenvoudig. Jaag wat elektriciteit naar je oor en stimuleer zo je vaguszenuw. Hoop vervolgens dat die stimulatie ook je relaxatie- en herstelsysteem activeert. Als het werkt, dan is het de ultieme shortcut naar instant-ontspanning. En daarom ben ik dus hier. En begint mijn oor toch stilaan pijn te doen.

Burger verwijdert de elektrodes van mijn oor. Ik voel me rustig, opgewekt zelfs. De lichte stress die ik net nog voelde, is verdwenen. Komt dat ontspannen gevoel door de vagusstimulatie? 

"Dat is een moeilijke vraag", zegt Burger. "Je had op voorhand grote verwachtingen en dat kan zorgen voor een placebo-effect. Toch is het zeker mogelijk dat de vagusstimulatie heeft geholpen, want de elektrische stimulatie heeft zeker je parasympathisch zenuwstelsel gestimuleerd. Dat parasympathisch zenuwstelsel zorgt ervoor dat je lichaam kan ontspannen."

Ik vraag aan Burger of hij soms elektrodes op z'n eigen vagus zet op stresserende momenten. "Ik heb het wel eens gedaan voor een spannende presentatie", zegt hij. "Ik had het gevoel dat ik er rustiger van werd, maar ook dat kwam misschien door het placebo-effect. Helaas word ik altijd kregelig van het prikkelend gevoel in mijn oor. Dus nee, voor de presentatie van mijn doctoraat heb ik mijn vagus niet gestimuleerd."

Het doctoraat van Burger ging over een ander wonderlijk effect van vagusstimulatie: het gebruik van vagusstimulatie om leerprocessen te versnellen.

"Stel bijvoorbeeld dat iemand bang is van spinnen", zegt Burger. "Die persoon gaat naar een therapeut, om daar te leren dat je niet bang hoeft te zijn wanneer je een spin tegenkomt. Dat lukt meestal wel, maar het is soms een lang en moeilijk leerproces. Ik heb voor mijn doctoraat onderzocht of je dat proces kan versnellen door tijdens het leren de vagus te stimuleren. Als dat effectief blijkt, dan kunnen we in de toekomst vagusstimulatie gebruiken als extra hulpmiddel tijdens psychotherapie."

De resultaten van Burger's onderzoek waren "voorzichtig positief". "Het is zeker nog te vroeg om dit soort stimulatie nu al toe te passen in de klinische praktijk. Daarvoor moet eerst meer onderzoek gebeuren. Maar het biedt misschien wel mogelijkheden voor de toekomst."

Na mijn gesprek met Burger duik ik in de geschiedenisboeken. Ik ontdek, tot mijn verbazing, dat vagusstimulatie al meer dan honderd jaar bestaat. Ik vind op het internet zelfs een foto van de allereerste vagusstimulator. Het toestel werd uitgevonden in de jaren 1880 door James Leonard Corning, voor de behandeling van epileptische aanvallen. Corning's vagusstimulator leek prima te werken, maar toch verdween het toestel in de vergeetput van de geneeskunde. 

Halfweg de jaren negentig werd het idee van Corning opnieuw opgepikt, voor de behandeling van depressie en epilepsie. De huidige vagusstimulators worden chirurgisch ingeplant onder de huid, ter hoogte van het sleutelbeen. Draadjes vertrekken van daaruit naar de nek van de patiënt, waar ze zich rond de linker vagus slingeren. Alles gebeurt onderhuids.

Ik spreek over die nieuwe vorm van vagusstimulatie met psychiater en KU Leuven-professor Koen Demyttenaere. Hij gebruikt soms vagusstimulatie voor de behandeling van depressies. "We doen het alleen bij patiënten met een zware, moeilijk behandelbare depressie", zegt hij. "Het vermindert de kans op herval, maar dat effect zie je pas na een drietal maanden. Het werkt dus niet meteen, je moet wat geduld hebben. Het effect wordt wel groter naarmate de tijd vordert."

Vagusstimulatie helpt niet alleen bij zware depressie, maar ook bij epilepsie. Ik spreek daarom ook af met professor Johannes van Loon, neurochirurg aan het UZ Leuven. Hij behandelt regelmatig epilepsiepatiënten.

"De meeste patiënten kan je goed behandelen met medicijnen of door een chirurgische ingreep", vertelt van Loon. "Soms lukt het echter niét om de epilepsie op die manier onder controle te krijgen. Voor die patiënten is vagusstimulatie een goed alternatief. Het reduceert het aantal epilepsieaanvallen tot ongeveer de helft. Het kan epilepsie echter niet genezen en dat is zeker een nadeel."

Ik toon professor van Loon een merkwaardige studie die vorige maand verscheen. Een groep vijfenvijftigplussers - géén epilepsiepatiënten - kreeg een vagusstimulator mee naar huis. Ze konden daarmee zélf hun vagus stimuleren. Dat deden ze, net als in het onderzoek van Andreas Burger, met elektrodes aan het oor. 

Na twee weken bleek het parasympatisch zenuwstelsel van de proefpersonen meer geactiveerd. Ze sliepen beter en rapporteerden een beter humeur. Hun levenskwaliteit leek te verbeteren, gewoon door wat elektrische prikkels aan het oor. Een wonderlijke gedachte, vind ik... áls het allemaal klopt, natuurlijk.

Of binnenkort alle vijfenvijftigplussers rondlopen met elektrodes aan hun oor? "Ik ben zesenvijftig dus ik val net binnen de doelgroep", lacht van Loon. "Zet alsjeblieft niet in je artikel dat vagusstimulatie de levenskwaliteit van ouderen verhoogt. Als je dat doet, gaan mensen massaal toestellen kopen om zelf hun vagus te stimuleren. Over een paar maanden liggen al die toestellen dan ongebruikt op een nachtkastje."

Van Loon lijkt wel geïntrigeerd. "De studie verscheen in een prima tijdschrift, dus ik zeg niet dat het onzin is. De auteurs geven ook zelf aan dat het te vroeg is voor grote conclusies. Daarvoor is veel meer onderzoek nodig. Dus nee, het is niet noodzakelijk onzin."

Ik ben wat teleurgesteld, maar mijn nieuwsgierigheid neemt toch de bovenhand. Tegen beter weten in ga ik op zoek naar vagusstimulators voor doe-het-zelvers. Lang hoef ik niet te zoeken, want handige ondernemers springen nú al op de kar van de vagusstimulatie.

Dé pionier van de DIY vagusstimulatie is de Amerikaan Nicholas Hool. Hij bedacht een vagusstimulator in de vorm van een koptelefoon. Het toestel zou je helpen om te ontspannen, bijvoorbeeld net voor een sportwedstrijd. Hool, zelf een fervent golfer, bedacht het toestel omdat hij bij competities altijd gebukt ging onder de grote mentale druk. Hij zocht een middeltje om snel en zonder moeite die druk weg te nemen. En zo werd zijn vagusstimulator geboren.

Ik vind ook een ander toestel, de Sensate. "98 procent van de gebruikers merkt een duidelijke verbetering na amper tien minuten", lees ik op de site van de firma. "Je krijgt de heilzame, aangename effecten van langdurige meditatie, maar dan zonder inspanning of concentratie."

In de Engelse krant Daily Mail verscheen onlangs een erg lovend artikel over de Sensate. De journaliste die het toestel testte, beschrijft hoe ze zich na een sessie voelt "als na een lang, warm bad". De Sensate wordt volgens haar zelfs dé "stress-busting wearable" van de toekomst. "Viva the Vagus", luidt haar conclusie, met een flauwe knipoog naar Elvis Presley.

Het klinkt allemaal mooi, té mooi. Toch wil ik het graag proberen, want met die nieuwe technologische snufjes weet je maar nooit. Ik contacteer daarom Stefan Chmelik, de bedenker van de Sensate. Hij heeft in het verleden sterren als Elle Macpherson en Gwyneth Paltrow behandeld. Met wat geluk wil hij ook een onbekende VRT-reporter aan dat illustere rijtje toevoegen.

Chmelik is enthousiast. Hij belooft mij een demo-exemplaar van de Sensate op te sturen. Ik zal wel geduld moeten hebben, want de vraag blijkt niet langer bij te houden. "Er zijn al meer dan duizend toestellen verkocht en de wachtlijst is lang, het gaat echt ontzettend hard. Maar beloofd, zodra een demo-toestel beschikbaar komt, stuur ik het op. Je zal merken dat het echt een fantastische uitvinding is."

Vier weken later vind ik in mijn brievenbus een pakje met daarin een Sensate. Het is een klein zwart doosje, dat draadloos verbindt met een smartphone-app. Hiermee kan ik dus voortaan zélf mijn vagus stimuleren. Als het allemaal klopt, natuurlijk, want toegegeven: mijn bullshit-detector begint zich stilaan op gang te trekken.

Ik ga op bed liggen en leg de Sensate op mijn borstkas. Ook daar passeert blijkbaar een tak van de vagus. De Sensate zou die tak stimuleren door het uitzenden van geluidsgolven met een lage frequentie. Er komt dus geen elektriciteit aan te pas, alles gebeurt door middel van trillingen. En geen vervelende tintelingen aan je oor, ook dat is mooi meegenomen.

Ik stuit de ogen en voel hoe de Sensate ritmisch begint te trillen. De smartphone-app produceert ondertussen een zweverig muziekje. Het voelt allemaal heel erg New Age, maar na een paar minuten ebt mijn ergernis weg en voel ik mij ontspannen. Het voelt als in slaap vallen met een trillend voorwerp op je borst. En ja, dat ritmisch trillen voelt eigenlijk best lekker. 

Ik besluit het een week te proberen, elke dag na het opstaan. En jawel, de eerste dagen heb ik écht het gevoel dat het werkt. Ik vertel enthousiast over mijn nieuwe aanwinst aan enkele collega's. Het idee spreekt duidelijk aan. Iedereen wil de Sensate wel eens proberen.

Halfweg de week slaat de twijfel toe. Het is allemaal wat te mooi om waar te zijn, bedenk ik.  Ik vraag me af of de Sensate wel écht mijn vagus stimuleert.  Is dat trillende, zwarte doosje misschien toch een dure placebo? En heb je wel technologische hulpmiddelen nodig om je vagus te stimuleren?

Ik maak een afspraak met professor Van Loon en toon hem mijn gloednieuwe vagusstimulator. Van Loon bestudeert het toestel met een grote frons en ik zie het meteen: hij is niet onder de indruk, integendeel zelfs.

"Ik zie écht niet in hoe je op die manier je vagus kan stimuleren," zegt hij. "Op die plaats in je borstkas lopen ontzettend veel zenuwen. Hoe weet je dat niet ook die andere zenuwen stimuleert? Nee, ik ben niet overtuigd. Het lijkt mij pseudowetenschappelijke commercie."

Als ik mij toch rustiger voelde na een kwartiertje met de Sensate, dan komt dat volgens van Loon door het placebo-effect. "Op zich vind ik dat prima. Als die Sensate helpt om te ontspannen, gebruik het toestel dan maar, het is zeker niet gevaarlijk. Ik vind het wel bedenkelijk dat mensen hier geld mee proberen te verdienen. Daar heb ik grote vragen bij."

Ik stuur de Sensate terug naar bedenker Stefan Chmelik. Daarbij betrap ik mezelf op een licht gevoel van ontgoocheling. Was het maar zo gemakkelijk als in Chmelik's verkoopspraatje. Stress voor die presentatie op het werk? Snel even je vagus vibreren en hop, weg die zenuwen. Zenuwen voor een spannende sportwedstrijd? De Sensate lost het wel even op.

Maar niet geklaagd, je kan gelukkig ook je vagus stimuleren zónder technologische snufjes. Vagusstimulatie blijkt op het internet zelfs een bijzonder populair thema. Ik vind tientallen posts van zelfverklaarde "brain hackers" die uitleggen hoe je je vagus kan hacken. De tips gaan van voetmassage, yoga en taichi tot periodiek vasten, kauwgom kauwen en liggen op de rechterkant van je lichaam. En ik zou ook meer vezels moeten eten en voedingssupplementen slikken.

De meeste tips stellen vanuit wetenschappelijk oogpunt weinig voor. De vagus lijkt soms een magneet die pseudowetenschappelijke onzin aantrekt. Toch vind ik enkele tips die wél een wetenschappelijke basis hebben. Traag en diep ademen vanuit de buik, bijvoorbeeld, zou helpen om je vagus te activeren. Het zorgt voor een onmiddellijk gevoel van ontspanning. 

Ik probeer het een paar keer en merk inderdaad meteen het effect. Diep ademhalen blijkt een handige manier om op stressvolle momenten - letterlijk - even op adem te komen. Extra pluspunt: je hebt er geen dure toestellen voor nodig. Ademen doen we tenslotte allemaal.

Ik ontdek ook de "duikreflex", een oeroude, aangeboren reflex die activeert wanneer je onder water gaat of water op je voorhoofd spat. Je hartslag daalt en je parasympathisch zenuwstelsel wordt geactiveerd.

Ik maakte als student vaak gebruik van dit mechanisme, om te ontspannen tijdens de examens. Als de stress even te veel werd, dan wreef ik met een ijsblokje over mijn voorhoofd. Na afloop voelde ik mij altijd ontspannen en klaar om te studeren. Ik had blijkbaar, zonder het te beseffen, mijn vagus gestimuleerd.

Ook zingen kan volgens sommige studies de vagus stimuleren. De geluidsgolven zouden een tak van de vagus stimuleren die de spieren van onze stembanden van zenuwen voorziet. Die stimulatie zou dan weer zorgen voor een gevoel van ontspanning. Je zou hetzelfde effect hebben als je vijf minuutjes water gorgelt of neuriet.

Ik besluit voortaan dagelijks te zingen, iets wat ik sinds de lagere school niet meer heb gedaan. In doe het in de auto, op weg naar het werk, om mijn huisgenoten en collega's te sparen. Ik gebruik de muziek van The Hu, een band die heavy metal combineert met Mongoolse keelgezangen. Die keelgezangen zorgen voor extra trillingen, vandaar de keuze. Baat het niet, dan schaadt het niet.

Het lijkt prima te werken. Ik voel me écht rustiger wanneer ik 's ochtends aankom op de redactie. En ik spreek ondertussen ook een paar zinnetjes Mongools.

Of ik door diep te ademen, te zingen en water op mijn voorhoofd te spatten écht mijn vagus gestimuleerd heb? Ik bel nog even met Andreas Burger om het te vragen. 

"Het is de vraag van de kip en het ei", zegt Burger. "Heb je je vagus gestimuleerd en ben je daardoor ontspannen? Of werken die technieken gewoon ontspannend en heeft dát je vagus gestimuleerd? De twee opties zijn mogelijk. Het kan in twee richtingen gaan. En helaas moet ik het antwoord op die vraag schuldig blijven."

Professor van Loon is het daar mee eens. "Het is tegenwoordig populair van de vagus te gebruiken als verklaring voor allerlei positieve effecten. Vaak is nochtans niet bewezen dat die effecten écht komen door vagusstimulatie. Ook andere mechanismes kunnen een rol spelen. En natuurlijk ook het placebo-effect."

Wat is het allemaal ingewikkeld, bedenk ik. Het ene moment denk je dat je je vagus gestimuleerd hebt, het volgende moment blijkt dat toch niet zeker. Maar ach, eigenlijk doet het er ook niet toe. Als het ontspant, dan is het wat mij betreft prima.

Ik haal een ijsblokje uit de diepvries en start het nummer "Yuve Yuve Yu" van The Hu. Nog een paar keer diep in en uitademen en laat die ontspanning maar komen. Met dank aan die wonderlijke, kronkelende vagus.

Wie met vragen zit over psychische problemen, kan (gratis en anoniem) terecht bij Tele-onthaal, via het nummer 106 of via een chat op www.tele-onthaal.be.