Waarom laten acht voorbijgangers een stervende man aan zijn lot over?

Op de Grote Markt in Kortrijk is vorige week een 45-jarige man gestorven. Camerabeelden van woensdagnacht tonen dat de man om 00.20 uur met wankele tred richting een bankje gaat, in elkaar zakt en levenloos blijft liggen. Dat de hulpdiensten pas twee uur later worden gealarmeerd, wijst niet op een leeg marktplein. In tussentijd zijn er namelijk acht mensen gepasseerd die de situatie negeren, blijkt uit de beelden.

“We denken eraan om hen te vervolgen wegens schuldig verzuim”, zegt Tom Janssens van het Kortrijkse parket. Iedereen is namelijk wettelijk verplicht hulp te bieden aan een persoon in nood. “Deze mensen zijn los van elkaar geconfronteerd met een stervende man, en hebben niets gedaan.” Een aantal van de passanten zijn reeds geïdentificeerd op de beelden en ondervraagd. Op schuldig verzuim staat een gevangenisstraf van acht dagen tot een jaar, en ook een boete tot 500 euro.

Bystander effect

Waarom kijken eerst acht mensen opzij, vooraleer iemand (veel te laat) hulp biedt? Leg het verhaal voor aan de familie van de man, zoals Het Nieuwsblad deed, en de reactie is er een van ongeloof en verbolgenheid. “Zoiets doe je zelfs een hond niet aan.” Maar leg het voor aan een sociaal psycholoog, en het lijkt wel de eerste slide in zijn openingscollege. “Wat je hier ziet is eigenlijk een klassiek fenomeen: gedeelde verantwoordelijkheid”, zegt professor Frank Van Overwalle (VUB) meteen.

Kort door de bocht: hoe meer mensen getuige zijn van een slachtoffer, hoe meer we geneigd zijn om de verantwoordelijkheid op anderen af te schuiven, ook wel het bystander effect genoemd. Bij een zakkenroller in de winkelstraat kijken we met z’n allen de kat uit de boom, met als motto ‘anderen zullen wel helpen’.

Nochtans zou je dan toch net stellen dat een lege Grote Markt tot verantwoordelijkheidszin noopt. “Maar die mensen hebben misschien niet alle info. Ze zien enkel iemand op de grond liggen”, zegt professor Paul van Lange (Vrije Universiteit Amsterdam). “Het gevoel dat anderen bij aanvang niet hebben ingegrepen, kan al voldoende zijn om zelf naar de status quo te grijpen. Achteraf is er altijd veel spijt over die beslissing, maar die komt te laat.”

Beide experts verwijzen ook naar de nachtelijke context: “Angst kan een rol spelen, of een associatie met dronkenschap. Overmatig drankgebruik komt ’s nachts vaak voor, dus zo gek is dat niet”, zegt Van Lange. Volgens Van Overwalle zou er wellicht anders gereageerd zijn als het overdag met een man in net maatpak gebeurde. “Want dat is ‘niet normaal’. Iemand die past in het plaatje van een dakloze of een zatlap, is daarentegen iets herkenbaars, zeker in de stad.”

EHBO-opleiding

Hebben die acht mensen de situatie wel ten volle beseft – zoals nodig is voor schuldig verzuim – terwijl ze voorbij wandelden? “Een formele straf lijkt me sowieso moeilijk, omdat de bewijsvoering zo complex is. Iemand kan zich oprecht niet bewust zijn van de ernst”, zegt Van Lange.

“Je kan in zulke situaties trouwens onmogelijk spreken over kiezen”, vindt filosoof Johan Braeckman (UGent). “Herinner de moord op Joe Van Holsbeeck (die op klaarlichte dag in Brussel Centraal werd neergestoken, MM). Dat niemand iets deed, was echt niet omdat mensen het niet erg vonden. Mensen culpabiliseren omdat ze onderhevig zijn aan normale psychologische effecten zou fout zijn.”

Is de enige conclusie dan ‘niets aan te doen’? Van Overwalle ziet toch een kleine opening voor een individu om zich te wapenen tegen onverschilligheid. “Een van de vragen die namelijk, al dan niet bewust, door de hoofden gaat in zo’n noodsituaties, is: ‘Ben ik wel in staat om iets doen?’ Bij iemand die een ehbo-opleiding heeft gevolgd, gaat die vraag zich misschien niet stellen.”