‘Linkse feministe’ en ‘rechts verbrande’ winnen Nobelprijs voor Literatuur

Twee Nobelprijzen, elk goed voor 9 miljoen Zweedse kronen ofwel circa 830.000 euro. Het kon niet op in Stockholm. Na de scandalitis die de Zweedse Academie de laatste jaren teisterde, was het uitkijken of de vernieuwde Nobel-jury het blazoen kon oppoetsen. De uitdijende #MeToo-zaak rond Jean-Jacques Arnault, echtgenoot van een van de juryleden, zorgde er zelfs voor dat de prijs in 2018 in het vriesvak bleef. Toch lijkt er een nieuwe controverse op til.

De Oostenrijker Peter Handke, ooit een boegbeeld van de Duitstalige literaire avant-garde maar nu al een poos in het verdomhoekje, bleek de onverwachte laureaat voor de Nobelprijs 2019. Hij werd door de Zweedse Academie bezongen voor zijn “invloedrijke oeuvre”, “taalkundig inventief” en goed voor een “verkenning van de periferie van de menselijke ervaring”. In het verleden kreeg de teruggetrokken Handke weleens Nobel-kansen toegedicht. De laatste jaren circuleerde zijn naam nog zelden als kanshebber. Temeer omdat hijzelf in 2014 vond dat de “Nobelprijs moest worden afgeschaft” en niet meer opleverde dan “zes pagina’s aandacht in de kranten”. Handke vernam het nieuws in zijn huis nabij Parijs, waar hij sinds 1974 woont. En ja, hij neemt de prijs op 10 december wel degelijk in ontvangst.

De naam van de Poolse Olga Tokarczuk gonsde wél driftig rond bij de bookmakers. Tokarczuk werd bekroond met de Nobelprijs 2018 “voor haar verhalende verbeelding die met encyclopedische passie het overschrijden van grenzen als levensvorm voorstelt”, zoals het plechtstatig klinkt. Haar werk “concentreert zich op migratie en culturele overgangen” en “zit vol humor en sluwheid”, klonk het. Tokarczuk vernam het nieuws tijdens een lezingentournee door Duitsland. 

Literair rees de ster van Tokarczuk de laatste jaren fors. Geboren in 1962 in het Poolse Seluchow en van opleiding psychologe maakte ze vanaf 1996 naam met familiesaga’s waarin de Poolse geschiedenis haar mondje meepraat. Internationaal kreeg ze naam met (Bieguni) De rustelozen, 2007), waarvoor ze in 2018 de Man International Booker Prize ontving. Nog meer lofprijzingen verzamelde ze met haar historische roman Ksiegi Jakubowe (De Jacobsboeken). “Ze kijkt van bovenaf naar het leven”, vond de Zweedse Academie. Haar romans verschijnen in het Nederlands bij De Geus, die meteen herdrukken oplegde.

Politieke antipodes

Natuurlijk is dit in de eerste plaats een literaire prijs, zo benadrukte de Zweedse Academie tijdens een opvallend lange persconferentie. Maar niemand kon ernaast kijken dat beide auteurs politiek bijna antipodes zijn. Alsof de jury een ideologische weegschaal hanteerde. En beloofde de Zweedse Academie voordien trouwens niet af te stappen van het “mannelijk georiënteerde” en “eurocentrische” verleden van de Nobelprijs Literatuur? Toch zijn zowel Handke als Tokarczuk Europese laureaten.

De activistische Tokarczuk gooit alleszins actueel politiek gewicht in de schaal. Ze strijdt voor gelijke rechten, is feministisch, ijvert voor het milieu én bekritiseerde vaak de conservatieve tendensen in haar vaderland Polen. In een tv-interview na het winnen van de Nike award (een soort Poolse Booker Prize) stelde ze dat Polen in zijn geschiedenis “afschuwelijke daden” van kolonisatie had begaan. Vervolgens werd ze gebrandmerkt als een ‘targowiczanin’ - een oude Poolse term voor verrader. Haar uitgever moest haar een poos met lijfwachten laten beschermen.

Helemaal anders ligt het bij Handke. Hij kwam de laatste decennia in steeds rechtser vaarwater terecht. Handkes literaire roem, ooit een sleutelfiguur voor de linkse intelligentsia, werd vanaf de jaren negentig overschaduwd door zijn politieke stellingnames rondom ex-Joegoslavië. Handke steunde Slobodan Milošević, de voormalige president van Joegoslavië die overleed terwijl hij terechtstond voor genocide en oorlogsmisdaden. Dat zorgde voor ophef. Zeker nadat Handke, zelf met Sloveense roots, op diens begrafenis in 2006 het woord nam. Later ontkende hij ook de genocide in Srebrenica. Alain Finkielkraut noemde Handke daarop “een ideologisch monster”. 

De Sloveen Slavoj Zizek haalde meteen uit na de bekendmaking: “Een verdediger van oorlogsmisdaden krijgt een Nobelprijs, terwijl het land deelnam aan de karaktermoord op de echte held van onze tijd, Julian Assange.” In 2014 zorgde de toekenning van de Internationale Ibsen-prijs in 2014 aan Handke in Oslo ook al voor straatprotesten.

Toch is er literair veel waardering voor Handkes Nobel-triomf. Stefan Hertmans noemt het op Facebook “een statement van formaat voor de literatuur”. “Koppig, hoogmoedig, eenzaam, niet bepaald een sympathieke mediafiguur, maar altijd consequent, met een soort hymnisch verhalende toon die ergens diep schatplichtig is aan Hölderlin.” 

De 76-jarige Handke, zoon van een bankklerk, studeerde rechten in Graz en was van jongs af aan betrokken bij de avant-garde. Hij veegde als enfant terrible coryfeeën als Heinrich Böll en Günter Grass de mantel uit. Naam maakte hij met zijn onconventionele toneelstuk Publikumsbeschimpfung (1966). Vier acteurs analyseren de theatermores en gaan dan over tot het heftig beledigen van het publiek. In zijn proza registreerde hij vaak via sober, ironisch en afstandelijk taalgebruik extreme gemoedstoestanden en bewustzijnsstromen. Wereldberoemd – alleen al vanwege de titel – is zijn roman De angst van de doelman voor de strafschop (1970), over een voormalige voetballer die een caissière vermoordt tijdens een black-out en vervolgens wacht tot de politie hem oppakt. Bekend is ook De korte brief bij het lange afscheid (1972) en De linkshandige vrouw (1976). Veelgeprezen zijn Handkes memoires over zijn door zelfmoord overleden moeder, Wunschloses Unglück (1972). 

De laatste jaren wekten zijn langdradige boeken minder aandacht. Ze kregen een nogal mystiek tintje, met uitputtende landschapsbeschrijvingen. Handke is ook fillmmaker en werkte met Wim Wenders onder meer aan het scenario voor Der Himmel über Berlin (1987).