Voorspoed, polarisatie en rechtvaardigheid: dit zijn de parlementsverkiezingen in Polen

Morgen maken de Polen zich op voor verkiezingen voor een nieuwe invulling van het Poolse parlement. Sinds de verkiezingen van 2015 heeft Recht en Rechtvaardigheid een absolute meerderheid in de Sejm, de Poolse Kamer. Dat is een unicum sinds de val van het Poolse communistische regime in 1989. 

We zijn nu vier jaar verder en het ziet ernaar uit dat Recht en Rechtvaardigheid, ook wel bekend als PiS, de verkiezingsoverwinning van vier jaar geleden met enige zekerheid kan overdoen. "Recht en Rechtvaardigheid is zonder twijfel de grootste kanshebber. In nagenoeg alle peilingen staan ze massaal voor op de concurrentie", aldus Marc Peirs, VRT-correspondent in Polen.

In het electoraal systeem van Polen worden, net zoals in België, de zetels in de Sejm toegewezen via proportionele verdeling. Dat betekent dat PiS maar iets meer dan 40 procent nodig heeft om hun absolute meerderheid te behouden.

De partij heeft een verbazend gericht sociaal-economisch programma, maar staat daarnaast ook bekend om haar uiterst conservatieve standpunten. Die standpunten zijn zeker niet onbesproken als het gaat over ethische kwesties en culturele waarden.

Het is niet geheel verrassend dat PiS de partij is die het sterkst in haar schoenen staat voor de verkiezingen. Nagenoeg alle thema's die in deze verkiezingen aan bod komen, worden door hen gedicteerd. In zo'n politiek klimaat zouden oppositiepartijen met duidelijke antwoorden op de proppen moeten komen, maar wat hen in deze verkiezingen vooral kenmerkt, is verdeeldheid.

Met hun progressief sociaal-economisch programma en de uitgesproken conservatieve waarden scoort PiS enorm goed bij de katholieke en armere bevolking op het platteland. Het is duidelijk dat de partij bijna letterlijk het kiezerslandschap van Polen heeft veranderd.

De oude breuklijn tussen het westen en het oosten van Polen lijkt sinds hun verkiezingsoverwinning in 2015 doorbroken. In de plaats daarvan kregen we een nieuwe breuklijn te zien tussen de stad en het platteland. Daar lijkt ook na deze verkiezingen weinig verandering in te komen. 

(Lees verder onder de foto)

Maar voor veel andere Poolse kiezers heerst er ook een gevoel van groot wantrouwen tegenover Recht en Rechtvaardigheid, dat toch zeker ook gekend is voor zijn omstreden standpunten. Het is tekenend voor het gepolariseerd klimaat in Polen. In de campagnes van oppositiepartijen, zoals het liberale Burgerplatform en het linkse Lewica, wordt PiS vaak geviseerd. Maar adequate antwoorden die de dominantie van de regeringspartij kunnen breken, lijken voorlopig uit te blijven. 

Wat ook opvallend is in het Poolse politieke landschap, is dat verschillende partijen ervoor kiezen om samen in zee te gaan. De reden daartoe is simpel: partijen in het parlement moeten minstens 5 procent halen om zetels in de Sejm te bemachtigen.

Voor coalities is dat minstens 8 procent. Het spreekt voor zich dat veel Poolse partijen hun heil zien in zo'n kartelvorming om hun kansen op representatie in de Sejm te vergroten. Hieronder volgen de partijen die een hoofdrol spelen tijdens de verkiezingen:

In Polen staan ze bekend als Prawo i Sprawiedliwość (PiS). De partij werd opgericht door de broers Kaczyński in 2001. Jarosław Kaczyński is er momenteel de sterke man en voorzitter. De partij ziet zichzelf als conservatief, christendemocratisch en eurosceptisch. Zeker op vlak van ethische en culturele kwesties grijpen ze terug naar de traditionele en christelijke waarden van het land. Als winnaars van de voorbije verkiezingen lijken ze ook nu op weg naar een nieuwe electorale triomf. 

Ook al is het duidelijk dat PiS goed scoort op het platteland in Polen, heeft de partij voor deze verkiezingen zijn zinnen gezet op de Poolse grootsteden. Partijleider Jarowslav Kaczynski komt zelfs op in hoofdstad Warschau en dat is zeker opvallend te noemen. De Poolse grootsteden vormen voorlopig nog het bastion van de grote politieke rivaal, het liberale Burgerplatform. Het is nog niet helemaal zeker of PiS ook daar electorale successen kan halen.

De grote uitdager van Recht en Rechtvaardigheid en de enige partij die in de peilingen zelfs maar in de buurt komt van de regeringspartij. Platforma Obywatelska (PO), zoals ze in Polen worden genoemd, is een liberaal-conservatieve partij mede gesticht door Donald Tusk, de huidige voorzitter van de Europese Raad. Kort voor deze verkiezingen heeft het Burgerplatform zijn eigen partijleider Gregorz Schetyna opzijgezet en Malgorzata Kidawa-Blonska als kandidaat premier voorgesteld. Het is niet zeker of deze beslissing vertrouwen zal scheppen bij de kiezers.

Als politieke rivaal van PiS staan ze vooral sterk in de Poolse grootsteden zoals Gdańsk en Warschau. Het Burgerplatform wil vooral de electorale afstraffing van 2015 doorspoelen en met een nieuw programma aan de proppen komen. Zo is er meer aandacht voor sociaal-economische hervormingen om te concurreren met die van Recht en Rechtvaardigheid. Toch geven peilingen aan dat een grote verkiezingsoverwinning waarschijnlijk zal uitblijven.

Lewica, in het Nederlands gewoon Links, is een nieuwe partij die opkomt tijdens de verkiezingen. Ze kwam tot stand door een samensmelting van de drie grootste linkse partijen in Polen: Alliantie van Democratisch Links (SLD), Lente en Razem. 

De overkoepelende linkse partij wordt verwacht te doen waar de 3 afzonderlijke partijen de voorbije jaren niet in geslaagd zijn: namelijk de kiesdrempel halen en zetels bemachtigen in de Sejm. Toch zou de fusiepartij Lewica niet meteen een groot aantal nieuwe kiezers overtuigen. In zelfs de meest gunstige peilingen zouden ze hoogstens 14 procent halen, wat ver verwijderd is van de verwachte resultaten van Recht en Rechtvaardigheid en Burgerplatform.

Koalicja Polska, ofwel Poolse Coalitie, is een nieuw gevormd kartel met als voornaamste lid de Poolse Boerenpartij. De Boerenpartij, ook wel Poolse Volkspartij genoemd, is een aloude partij die vooral kiezers aantrok van op het platteland. De partij staat bekend voor haar sociaal-conservatief programma en economisch protectionisme. In de Poolse Coalitie gaan ze in zee met de anti-establishment partij Kukiz'15.

Kukiz'15, de tweede grote telg van Koalicja Polska, is het geesteskind van voormalig punkrocker Paweł Kukiz. Zoals de naam suggereert, werd de jonge partij pas opgericht in 2015. Kukiz'15 dweepte in het verleden vaker met omstreden rechtse partijen, niet in het minst met Recht en Rechtvaardigheid, maar lijkt in de aanloop naar deze verkiezingen meer kritische oppositie te willen voeren. Als kartelpartner met de Poolse Boerenpartij wil Kukiz'15 daartoe alvast enkele zetels in het parlement bemachtigen.

De verkiezingen worden gekenmerkt door enkele opvallende thema's. Dat zijn niet toevallig thema's die de populaire regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid bij iedereen op de agenda heeft gezet. Het is alsof PiS de verkiezingsthema's dicteert en de rest moet maar volgen.

In de eerste plaats speelt de huidige economische toestand een grote rol in Polen. Die economie doet het zeer goed. Het is niet geheel verrassend dat de huidige regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid daar de vruchten van zal plukken. Maar critici twijfelen ook of de partij weldegelijk zoveel heeft gedaan voor de economische groei, die zich al een hele tijd in stijgende lijn begeeft. Waar mensen het wel mee eens zijn is dat PiS de voorspoed mee naar het platteland heeft gebracht.

En dat laatste is vooral te danken aan het succes van het sociaal-economische programma van PiS. "Dat is opvallend progressief, naar het model van de Duitse welvaartsstaat", volgens VRT-correspondent in Polen, Marc Peirs.

En daarin zie je ook meteen de wortels van hun eerder electoraal succes. Bejaarden krijgen er bijkomende uitbetalingen. Met hun lage werkloosheidscijfers behoort Polen tot de beste van de klas in Europa. En vooral de inwoners op het Poolse platteland, die vaak een lager inkomen hebben, lijken over meer voordelen te beschikken in het sociaaldemocratische systeem van PiS.

"Bijna de helft van alle Polen komt uit een rurale en conservatieve omgeving. Voor het eerst krijgen zij het gevoel dat er ook naar hen wordt geluisterd", aldus Marc Peirs.

"Waar oppositiepartijen zoals het Burgerplatform compleet mee in de mist zijn gegaan, is dat sociaal-economisch verhaal", zegt Marc Peirs. PiS had in tegenstelling tot andere grote partijen meer boodschap aan dat verhaal en kwam met talloze sociaal-economische plannen op de proppen. "Ze haalden hun voordeel uit de laksheid van veel andere partijen. Hun boodschap sloeg niet alleen aan, PiS maakte ook veel van hun beloftes waar. Iets wat hun populariteit vandaag de dag zeker ten goede komt." 

(Lees verder onder de foto)

"Hoe progressief Recht en Rechtvaardigheid is op sociaal-economisch vlak, zo conservatief zijn ze dan weer op het vlak van ethische kwesties en culturele waarden", merkt Marc Peirs op. Ze leggen de nadruk op de katholieke achtergrond en op wat ze de traditionele familiewaarden van Polen noemen. Niet toevallig zijn ook dit zaken die aanslaan op het katholieke Poolse platteland.

PiS heeft ook een omstreden migratiemodel waarin ze vooral moslimmigranten weren. Voor de partij zijn deze migranten een bedreiging voor de culturele waarden van Polen. Het migratiemodel kan langs Europese kant op veel kritiek rekenen, omdat Polen dezelfde retoriek gebruikt om ook vluchtelingen uit het Midden-Oosten te weren. In de aanloop naar de verkiezingen van 2015 was dit een belangrijk verkiezingsthema voor PiS. Het is maar één van de vele onderwerpen waar Polen mee in clinch ligt met de Europese Unie.

Maar het vijandsbeeld van de moslimmigrant lijkt vandaag plaats te hebben gemaakt voor een nieuwe dreiging: de LGBTQ-gemeenschap. Ook hier oordeelt PiS dat het om een afkerige buitenlandse invloed gaat. De partijleider en grote man van PiS, Jarosław Kaczyński, noemt de invloed van de LGBTQ-gemeenschap een aanval op de modale familie en kinderen. De partij wil naar eigen zeggen een halt toeroepen aan wat het de verwerpelijke invloed van het Westen noemt. Ook hier vormt die volgens hem een bedreiging voor de Poolse traditionele waarden.

Niet alleen in de politiek, maar ook op straat is de problematiek aanwezig. Steeds meer mensen krijgen te maken met verwijten en geweld omwille van hun geaardheid. Vooral op openbare evenementen, zoals de Pride Parades, is de tweespalt voelbaar. Dat werd recent nog maar eens duidelijk tijdens de Pride Parades in Lublin en Bialystok. In beide gevallen kwamen veel uiterst rechtse tegenbetogers opdagen en was er in beide gevallen een aanzienlijke politiemacht nodig. Vooral in Bialystok werd de situatie afgelopen juli bijzonder gewelddadig toen tegenbetogers de confrontatie opzochten.

Ook politici en media in Polen drijven de problematiek verder op de spits. PiS-politicus Stanislaw Karczewski tweette een tekenend campagnebeeld van een familie die door een paraplu met het logo van zijn partij beschermd wordt van een regenboog. En zo was er ook veel ophef rond de "LGBT-Free zone" stickers die de conservatieve krant Gazetta Polska eerder dit jaar nog aan haar lezers wilde aanbieden:

Daarnaast hecht Recht en Rechtvaardigheid veel waarde aan het Poolse verleden. Het Oost-Europese land kwam talloze keren in haar geschiedenis onder de heerschappij van buurlanden te staan. Daarbij lijken ze beroep te willen doen op het beeld van de verzetsstrijder die vecht tegen de buitenlandse overheersing. 

PiS ziet zichzelf als een voorvechter van traditionele waarden in Polen en wil zich niet de les laten spellen door buitenlandse spelers zoals de Europese Unie. Ze tonen zich pragmatisch in het inwisselen van vijandsbeelden om die boodschap duidelijk te maken aan het Poolse volk. Partijleider Jarosław Kaczyński vatte het recent nog samen: "Het is een culturele oorlog en we moeten die winnen".

Het is vooral de radicale invulling van die waarden die veel controverse veroorzaakt in het land. De retoriek laat weinig ruimte over voor interpretatie. Veel Polen voelen zich gedwongen om drastisch een kant te kiezen: Of je bent voor de visie van Recht en Rechtvaardigheid, of je bent er tegen.

Het heftige politieke klimaat is in de aanloop naar de verkiezingen zo aanwezig dat voor veel Polen zelfs alledaagse dingen worden gepolitiseerd. "De polarisatie in het land gaat waanzinnig ver. Nagenoeg alle onderwerpen worden eraan blootgesteld. Het is bijna onmogelijk om te vermijden", aldus Marc Peirs.

De schuld van die polarisatie valt natuurlijk niet allemaal op de schouders van Recht en Rechtvaardigheid, maar als regeringspartij en grootste fractie in het parlement draagt ze weldegelijk significant bij aan de situatie. Met hun onverzettelijke invulling op de Poolse traditionele waarden, zaait PiS flink wat verdeeldheid in Polen. Hun aanvallende campagnes en retoriek lokken dikwijls ook tegenreacties uit van de oppositie. Het leidt tot een bijzonder vijandige politieke sfeer in het Oost-Europese land. 

Het resultaat is dat er voor veel Polen een gevoel overheerst van dolgedraaide verdeeldheid. De modale Pool voelt zich gedwongen om voor het ene of het andere kamp te kiezen. En dat gaat soms heel ver. Marc Peirs haalt enkele voorbeelden aan: "Steeds meer mensen worden op straat gemeden voor hun politieke voorkeur en er worden nog liever twee feesten georganiseerd om te voorkomen dat de conservatieve en liberale familieleden samen worden uitgenodigd. De politiek is doorgedrongen tot de persoonlijke sfeer van de Pool.

De moord op de liberale burgemeester van Gdańsk, Paweł Adamowicz, is voor veel Polen een pijnlijke herinnering aan hoe ver de polarisering mensen kan drijven. Adamowicz werd op 13 januari van dit jaar neergestoken tijdens een benefietevenement in Danzig. De dader, een ex-gevangene, gaf Adamowicz en zijn partij Burgerplatform de schuld voor zijn veroordeling.

(Lees verder onder de foto)

Het belang van traditionele waarden en de schijnbaar eeuwige angst voor de buitenlandse dreiging lijken wel vaker in strijd te zijn met wat de Europese Unie hoog in het vaandel draagt. Het zorgt ervoor dat de Poolse regering en de Europese Unie als koele minnaars met elkaar omgaan, maar dat betekent ook weer niet dat Polen en de EU onverenigbare vijanden zijn.

"De Europese Unie is zich ervan bewust dat het waarschijnlijk nog jaren zal moeten samenwerken met Recht en Rechtvaardigheid", dat zegt professor Europese Politiek aan de Universiteit Gent, Hendrik Vos. Die samenwerking is in het verleden al meermaals moeizaam verlopen en de verwachting is dat er ongetwijfeld nog twistpunten aan bod zullen komen. "Maar de hoop op een gezonde samenwerking blijft bestaan", aldus professor Hendrik Vos.

De relatie tussen de Europese Unie en Polen bevond zich de laatste jaren al meer dan eens in woelig water. Niet alleen het omstreden migratiebeleid of het vermeende gebrek aan persvrijheid in Polen zouden de revue passeren, maar ook de hervormingen in het Poolse gerecht is iets dat de EU met lede ogen aanziet. Voor Polen is het een kwestie van een efficiënter rechtssysteem uit te bouwen. Voor de EU is het een duidelijke inbreuk op de scheiding der machten en een aantasting van de Poolse rechtsstaat.

Professor Hendrik Vos geeft aan dat de Europese Unie deze zaken ook in de toekomst niet door de vingers zal zien: "Er zijn ook discussies aan de gang om de Europese subsidies te koppelen aan het opbrengen van respect voor Europese waarden, zoals het vrijwaren van de rechtstaat. Je voelt aan dat zoiets is gericht aan landen zoals Polen".

Toch is het zeker niet zo dat Polen en de Europese Unie op voet van oorlog leven. Polen heeft de toegang tot de Europese markten nodig en geniet ook ten zeerste van de subsidies van de Europese Unie. De Europese Unie erkent op zijn beurt dat die EU-subsidies hun effect zeker niet missen in Polen. De economie en het sociaal-economisch programma van PiS doen het zeker niet slecht in het Oost-Europese land. Iets wat de EU ongetwijfeld niet is ontgaan.

Buiten bij enkele kleinere uiterst-rechtse partijen, heerst er in Polen dan ook nagenoeg geen verlangen om de Europese Unie te verlaten. Polen ziet zich als een Europese natie die haar plaats in de EU verdient. Een Europese vechtscheiding zoals die met het Verenigd Koninkrijk is dus absoluut niet aan de orde, maar wellicht gaat de relatie tussen Polen en de EU ook in de toekomst nog enkele turbulente periodes tegemoet.

Bekijk het verslag uit "Het Journaal" hier: