Waarom Bolsonaro zelf het Amazonegebied wil koloniseren

Andere landen zijn alleen geïnteresseerd in het Amazonegebied vanwege de mineralen, niet vanwege de inheemse bevolking of de bossen. Met die woorden reageerde Jair Bolsonaro vorige maand, tijdens de Algemene Vergadering van de VN, op de internationale, vooral Europese kritiek dat de Braziliaanse regering verantwoordelijk was voor de scherpe toename van Amazonebranden.

Hij zag een “koloniale mentaliteit” in de kritiek. Dat is ironisch, zeggen experts, want de militairen hebben de regio altijd zelf willen koloniseren.

Een van de plannen die Bolsonaro, een voormalig legerkapitein met verschillende militairen in zijn regering, het vaakst herhaalt, is de openstelling van inheemse zones voor mijnbouw. In het Amazonebekken van de Rio Negro wil hij niobium ontginnen, ook al is er veel twijfel over de haalbaarheid van deze exploitatie in een afgelegen gebied, vlak bij de grens met Colombia en Venezuela.

Bolsonaro’s steun aan mijn- en landbouwexploitatie in beschermde en inheemse gebieden droeg bij tot de toename van het aantal bosbranden in augustus. Wereldwijd riepen regeringen en activisten op om het Amazonegebied beter te beschermen.

Het conflict kan het lot bepalen van het gebied met de meest uitgebreide tropische bossen en de grootste biodiversiteit ter wereld, een gebied dat ook een belangrijke rol speelt in de strijd tegen de klimaatverandering.

Bijna 17 procent van het Braziliaanse Amazonegebied is nu ontbost. Het point of no return komt dichtbij, het punt waarop de bossen hun vermogen verliezen om zichzelf te onderhouden en ze degenereren tot savannes, zegt Carlos Nobre, een Braziliaanse klimatoloog.

Nobre presenteerde onlangs, samen met 43 andere experts, een rapport met “wetenschappelijke kaders om de Amazone te redden”.

Dat rapport is bestemd voor de Amazonesynode, de bijeenkomst deze maand (van 6 tot 27 oktober) in het Vaticaan waarop rooms-katholieke kardinalen, bisschoppen en oversten van religieuze orden en congregaties zich over het lot van het Amazonegebied buigen.

De branden namen af in september, deels door de regen, maar vooral door de nationale en internationale druk”, zegt Ane Alencar, wetenschappelijk directeur van het Instituut voor Milieuonderzoek van het Amazonegebied.

Bovendien kondigde de regering, die bang was voor handelssancties, een 60 dagen durend moratorium af op het afbranden van bossen, en zette het leger in om de negen deelstaten in het Amazonegebied te ondersteunen bij de bestrijding van bosbranden.

“De feiten tonen aan dat het een politiek probleem is”, zegt Alencar. “Eerst zetten de signalen van de regering mensen aan om via branden openbare gronden in te palmen. Toen die boodschap werd ingetrokken, daalde het aantal branden tot onder het gemiddelde voor september.”

Dit jaar zal meer dan 10.000 vierkante kilometer ontbost zijn in het Amazonegebied, de grootste oppervlakte sinds 2008, aldus Alencar. De inspanningen van tien jaar worden op die manier tenietgedaan, zegt ze.

De ontbossing wordt nu vooral veroorzaakt door grileiros, mensen die illegaal land in beslag nemen en die niet moeten worden verward met de “moderne landbouwindustrie”, wier belangen net worden aangetast door de ontbossing, aldus Alencar.

“De synode komt op een goed moment. Ze kan het belang van het behoud van bossen versterken.”

Het debat in het Vaticaan maakt de risico’s, “die nog groter worden door de Braziliaanse regering”, zichtbaarder en “dwingt de Katholieke Kerk om een andere visie op het Amazonegebied voor te stellen, een die het leven, de cultuur en de toekomst van lokale volkeren beschermt”, zegt Francisco Loebens van de Inheemse Raad voor Missionarissen.

“Het doel is het beleid te heroriënteren, zodat het Amazonegebied meer is dan een voorraad natuurlijke hulpbronnen die, in een koloniale logica, externe belangen dient ten koste van zijn bevolking.”

“De regering noemt de Europeanen kolonialisten, maar sluit zich aan bij de Verenigde Staten. Je schrikt als de minister van Milieu (Ricardo Salles) zegt dat ‘het Amazonegebied meer kapitalisme nodig heeft’, dat wil zeggen meer uitbuiting, roofzucht en geweld tegen de mensen.”

Omdat de regering de “private toe-eigening van land” stimuleert, is Loebens pessimistisch. Hij denkt dat de ontbossing ook volgend jaar zal toenemen. Beschadigde bossen branden makkelijker, een vicieuze cirkel die ontbossing onomkeerbaar kan maken.

“Het Amazonegebied lijdt nog steeds onder de gevolgen van het nationale ontwikkelingsplan van generaal Ernesto Geisel”, zegt bekroond journalist en Amazone-expert Lucio Flavio Pinto, die in de Amazonedeelstaat Pará woont. Geisel was president van 1974 tot 1979, tijdens de militaire dictatuur (1964-1985).

Het echte kolonialisme is binnenlands van oorsprong, zegt hij. De militairen en hun aanhangers hebben de regio altijd gezien als een gebied dat moest worden gekoloniseerd om er mineralen te ontginnen.

De koloniale logica zag je zelfs tijdens de regeringen van de linkse Arbeiderspartij (2003-2016). Die bouwde de gigantische waterkrachtcentrale Belo Monte, een mooi voorbeeld van een project waar andere belangen heersten dan die van het Amazonegebied, zegt Pinto.

De centrale is gebouwd in het oostelijke Amazonegebied. De energie wordt via een 2500 kilometer lange transmissielijn tot Rio de Janeiro naar het zuidoosten van het land gebracht, de regio met het hoogste verbruik. Toen een andere grote energiecentrale, Tucuruí, in 1984 van start ging, bleven de omliggende zones twintig jaar zonder elektriciteit.

Pará, de deelstaat waar deze twee centrales staan, lijdt ook onder de milieugevolgen van zijn ijzerertsproductie, zonder dat de bevolking profiteert van zijn export.

Goedkope grond, hout, mineralen en rivieren maken deze deelstaat aantrekkelijk. Voor deze vorm van economie zijn bossen, natuurgebieden, inheemse volkeren en milieuvoorwaarden obstakels.

De inheemse bevolking blijft arm terwijl ze op rijke grond leeft, zegt Bolsonaro. Via grootschalige mijnbouw en landbouw zal ze ook welvaart kennen, stelt hij.

Met dergelijke uitspraken stimuleert hij de garimpo, de illegale ontginning van goud en edelstenen. Die is de oorzaak van talloze tragedies bij de inheemse bevolking, zoals onbekende ziekten en verontreiniging van de rivieren met vooral kwik.

De woorden stimuleren ook de veeteelt, die meer is gericht op de verovering van land dan op de productie van vlees of melk, en de aanleg van wegen en andere grote projecten die “vooruitgang” moeten brengen.

Biodiversiteit doet er nog weinig toe. Nochtans is dat de sleutel tot de toekomstige ontwikkeling van het Amazonegebied in het voorstel van wetenschappers zoals Carlos Nobre. Die pleiten voor een combinatie van biotechnologie en traditionele, vooral inheemse kennis.

Pinto, auteur van meer dan twintig boeken over de Amazonegebied, is sceptisch over de toekomst. De expansielogica blijft bestaan en de ontbossing neemt toe. De deelstaat Amazonas, het hart van het Amazonegebied, heeft de afgelopen jaren grote bosgebieden in het zuiden verloren.

Nationale en internationale protesten en de Amazonesynode kunnen zaken veranderen maar die veranderingen zullen alleen cosmetisch zijn, ze zullen de ramp niet stoppen.

De economische expansie in het Amazonegebied kwam in een stroomversnelling toen de militaire dictatuur in 1970 het Nationaal Instituut voor de Kolonisering en Landbouwhervorming oprichtte. Die moest de binnenlandse migratie naar het noorden en westen van Brazilië bevorderen.

In het zuiden werd land steeds schaarser als gevolg van de bevolkingsexplosie. Door de migratie kreeg het Amazonegebied heel wat inwoners met Duitse en Italiaanse achternamen.

Het leger stimuleerde die migratie vooral omwille van de nationale veiligheid. Het wilde het Amazonegebied bevolken om zo buitenlandse invasies te voorkomen. De angst voor buitenlandse hebzucht bevorderde de binnenlandse kolonisatie.

Die tendens wordt vandaag opnieuw versterkt, maar nu dreigt het Amazonewoud eronder te bezwijken.

Bekijk ook: ‘Verbrande miereneter gaat viraal’