50 jaar Ballet Vlaanderen: zonder “Madame Jeanne” was het er niet geweest

“Als Jeanne er niet geweest was, dan was er van ballet in Vlaanderen geen sprake geweest.” Aan het woord is Annie Brabants, nu 90 jaar. Haar oudste zus Jeanne werd 93, ze overleed vijf jaar geleden. Daarmee verloor Vlaanderen toen dé grande dame van de dans. 

Het was Jeanne Brabants die 50 jaar geleden - in 1969 - het “Ballet van Vlaanderen” oprichtte. Ze was er ook 14 jaar lang de eerste directrice van. Maar ze was al veel langer een pionier: ze heeft de eerste grote dansopleiding in Vlaanderen opgericht, en daardoor de dans naar een professioneel niveau getild. Voor generaties dansers en leerlingen was ze "Madame Jeanne".

Het is dus geen wonder dat Jeanne Brabants centraal staat in de viering waarmee Ballet Vlaanderen zijn 50e verjaardag viert. Haar choreografie “Cantus Firmus” wordt opgevoerd, gevolgd door “Mea Culpa”, een werk van Sidi Larbi Cherkaoui, de huidige artistiek directeur van Ballet Vlaanderen.

Als nieuwsanker en balletdanseres Hanne Decoutere Jeannes jongere zus Annie Brabants aan de lijn wil krijgen, moeten ze haar in de Koninklijke Balletschool in Antwerpen gaan zoeken bij de kostuumafdeling. Daar kunnen ze altijd helpende handen gebruiken, zeker nu ze over enkele dagen met de leerlingen van de balletschool een belangrijk optreden hebben op het Koninklijk Paleis, voor de 18e verjaardag van kroonprinses Elisabeth. En dan moeten de kostuums uiteraard tot in de puntjes afgewerkt zijn. 

Annie helpt waar ze kan, ook al is ze 90 intussen. Maar rust roest, dus ja, helpen dan maar, ze kan het niet laten. En ja, ze kan naaien. Ze heeft ooit negen maanden snit en naad gevolgd. “Dat moest van Jeanne”, zegt ze. “Want dat kon misschien nog van pas komen bij een volgende voorstelling. Zo was Jeanne, ze zei altijd wat ik moest doen. Zij stippelde de route uit.” 

“Ik denk dat ik al dansend geboren ben”, zei Jeanne Brabants vaak over zichzelf. Maar voor de Tweede Wereldoorlog was er in Vlaanderen nergens een volwaardige dansopleiding, laat staan een opleiding voor klassiek ballet. Bovendien moest ze de reserves van haar ouders overwinnen. “Ze wilden liever niet dat hun dochter ging dansen, want danseres werd gezien als een louche beroep.” 

Na lang zeuren mocht ze eerst gymnastiek, en daarna dans gaan volgen bij de moderne danslerares Lea Daan. Haar zus Joske volgde haar. En ook jongste zus Annie wilde mee, maar danslessen waren duur. Dus Annie moest het maar leren van Jeanne, zo besloten haar ouders. En zo bracht Jeanne haar negen jaar jongere zus de beginselen van dans bij.

Zelf trok Jeanne onder andere nog naar de Royal Ballet School in Londen. En naar Brussel: “Omdat klassiek ballet toch de solfège van de dans is, ben ik het tijdens de oorlog met mijn twee jongere zussen Jos en Annie in Brussel gaan leren.”

“Ik wilde eigenlijk choreograaf worden”, vertelde Jeanne in 2010 aan de krant “De Tijd”. “Maar als je geen dansers hebt, is dat nogal moeilijk. Het was dus niet meer dan logisch dat ik een school oprichtte.” Dat deed ze dan ook, samen met haar zussen. Ze was 21. “Ik stampte hier in Antwerpen in 1941 onze eerste privédansschool uit de grond, de Brabantsschool. Onze ouders die zagen dat we het meenden, leenden ons geld.”

Zus Annie is duidelijk: “Jeanne was de nummer één, Jos en ik waren de volgers. Jeanne was de vrouw met de ideeën, de visie, de vechtlust ook. Zij zei ons wat we moesten doen. Ze verdeelde de taken en delegeerde naar ons, de twee jongere zussen. En wij voerden uit. Maar Jeanne was ons, haar zussen, altijd zeer erkentelijk. Ze wist dat ze het niet alleen kon.”

Dat was dus allemaal in volle oorlog. Ze moesten alles leren. Kostuums maakten ze zelf, als het moest uit oude gordijnen. De leerlingen druppelden langzaam binnen: “Het waren kinderen van ouders die nog wat geld hadden om op de zwarte markt te besteden.”

Jeannes man deed de administratie. Hij had ontslag genomen als radiojournalist bij de BRT omdat hij de Duitsers niet wilde dienen. “Tegelijk waren we ook betrokken bij het verzet”, vertelde Jeanne in een interview met Gazet van Antwerpen.

“In een Joods huis, waar op de bovenverdieping mensen verstopt zaten, werkte mijn man samen met mannen als Ward Cassiers, Louis Major, Ward Coens en Jos Van Eynde aan een clandestien blad: De Werker. Gek was dat: als jonge vrouw raakte ik plots verweven in een geheime kring van mensen die het later voor het zeggen zouden krijgen. Die connecties in de politiek zijn me alleszins van pas gekomen om de dans in ons land vooruit te helpen.”

Bekijk hieronder hoe Jeanne Brabants in 1961 sterdansers voorstelt:

In 1951 trekt ze haar stoute schoenen aan en stapt ze naar burgemeester Lode Craeybeckx. Die wil de opera vernieuwen, en Jeanne vraagt hem om ook het ballet aan te pakken. “Ik had het heilig vuur in me, maar toch was ik timide, en ik moest mezelf voor belangrijke gesprekken opladen. “Jeanne, adem eens goed, zet u recht en zeg wat ge te zeggen hebt”, dacht ik dan. En hoewel ik vaak nog even aarzelde, kwam het er altijd wel uit.” 

Craeybeckx gaat akkoord: er komt een balletschool, weliswaar onder de vleugels van de opera. “Ik kreeg leslokalen ter beschikking in een gebombardeerd pand aan de Oever. De vensters tochtten, er stonden twee grote kachels, maar de piano, de spiegels en alle toebehoren heb ik zelf meegebracht. Voor het eerst werd er in België zelfs een barre geïnstalleerd op de juiste hoogte!”

Jeanne Brabants (70) vertelt in 1990 hoe je een goede danspedagoog en choreograaf wordt: 

De lat ligt hoog, en de resultaten laten niet lang op zich wachten, de leerlingen scoren snel: “De complete eerste lichting van de Balletschool van de Koninklijke Opera kon meteen aan de slag in Nederland.”

Het duurt niet lang of Jeanne trekt nog eens “in haar schoonste goed” naar het stadhuis: “Aanvankelijk stootte ik op een njet, maar enkele jaren later, onder onderwijsschepen Mathilde Schroyens was de zaak meteen beklonken. En zo is dus het Stedelijk Instituut voor Ballet ontstaan in 1961.”

Voor het eerst in België komt er eindelijk een school waar studenten een algemene opleiding kunnen combineren met dansonderwijs (ze heet nu “Koninklijke Balletschool van Antwerpen”). De ouders waren gerustgesteld want de kinderen konden een volwaardig diploma halen, het was gratis, én er stroomden ook jongens in. Ook niet onbelangrijk, het ballet was eindelijk losgekomen van de Opera.  

De resultaten blijven uitstekend, maar dat zorgt voor een nieuw probleem: al die hoogopgeleide dansers trekken weg uit Vlaanderen, want er is geen professioneel gezelschap waar ze aan de slag kunnen. Maar ook die laatste schakel in de keten vult Jeanne Brabants in. Toenmalig minister van Cultuur Frans van Mechelen geeft de felle Antwerpse haar zin. Met de oprichting in 1969 van het Ballet Van Vlaanderen zet Jeanne Brabants de kroon op haar werk. 

Jeanne Brabants in 2010 in "De Zevende Dag": "Ze hebben ooit gezegd aan mij dat het een doodgeboren kind was, het Ballet Van Vlaanderen. En dat hadden ze nu niet mogen zeggen. Maar als ge nu tegen mijn kar rijdt, hé, dan denk ik: bedankt. Want dan rijdt mijn kar vanzelf. Want dan word ik zo nijdig, zo kwaad, dat ik denk: wacht een beetje. Ik ga dat hier eens arrangeren sè. En dan helpt mij dat vooruit."

Bekijk hieronder Jeanne Brabants in "De Zevende Dag" in 2010, naar aanleiding van 40 jaar Ballet van Vlaanderen:

Jeanne Brabants is meteen ook de eerste directrice van het Ballet van Vlaanderen, en ze blijft het veertien jaar lang. En ook dat is op korte tijd een doorslaand succes. Ondertussen komen haar leerlingen van de school thuis met gouden medailles van internationale dansconcours.

En ook het ballet gaat touren: “Tijdens de 14 jaar dat ik er gewerkt heb , hebben we 28 tournees gedaan, waarvan een van drie maanden in Amerika. Ze gaan nooit geloven dat we goed zijn, als we in België blijven dansen, dacht ik. Wij waren de eerste danscompagnie die naar China ging. ” En dan moet je weten dat Jeanne Brabants verschrikkelijk last had van vliegangst. 

Ze wil ook per se een balletcultuur opbouwen: om de drempel te verlagen zorgt ze ervoor dat er niet alleen opvoeringen in schouwburgen komen, maar ook in culturele centra, sporthallen en gildehuizen te lande. En niet vergeten: tussen alles door schrijft ze ook nog eens zelf tweehonderd choreografieën.

Bekijk hieronder Jeanne Brabants in 1975 bij de viering van 5 jaar Ballet van Vlaanderen:

Als ze 81 is krijgt ze de titel van barones. Maar ze schrikt zich een hoedje als blijkt dat ze daarvoor 80.000 frank moet betalen om een schild en een wapenspreuk te laten ontwerpen: “Ik heb dat laten vallen wegens het te hoge prijskaartje. En zonder registratie mag je de titel niet voeren. Ik kan dat geld niet zomaar op tafel leggen. Als ik het zou hebben, geef ik het liever aan de dansschool. Die kan het veel beter gebruiken. Maar gegeven is gegeven. De erkenning heeft plaatsgehad en dat is voor mij het voornaamste”, laat Jeanne in 2001 optekenen in “Het Belang van Limburg”. 

Jeanne bleef ijveren voor het ballet in Antwerpen en ze schreef daar vele brieven voor naar het Antwerpse stadsbestuur, meer bepaald naar de toenmalige schepen van onderwijs Robert Voorhamme, vertelt haar zus Annie aan Hanne Decoutere. “Ik zei: Jeanne, stop daarmee, ze lezen uw brieven niet, er komt nooit een antwoord. Maar dan ken je ons Jeanne niet. Ze had een idee: ze ging een ruiker bloemen afgeven aan het stadhuis, met een brief erin. Nu zullen ze mijn brief wel lezen, zei ze. En inderdaad, er kwam antwoord.”

In 2005 maakt acteur Wim Opbrouck een uitzending met Jeanne Brabants over de liefde. Hij krijgt haar ongemerkt zover dat ze gaat dansen. Ze is dan 84 jaar. Hieronder een fragment.

Annie Brabants: “Als persoon was Jeanne een sterke persoonlijkheid. Zij had de leiding, zij was de baas. Zij stippelde de route uit. Zij zei wat er moest gebeuren. Een echte ‘doordrijver’. Maar kijk, dankzij dat karakter heeft ze het wel allemaal voor elkaar gekregen.”

“Tijdens repetities was Jeanne altijd heel passioneel en gevoelig. Heel menselijk ook. Ze wilde dat de dansers hun hart lieten spreken, dat het van binnenuit kwam. Ze kon echt het beste in hen naar boven halen. En dat op een heel natuurlijke manier. Ze gebruikte geen moeilijke woorden, geen ingewikkelde danstermen. Ze legde het simpel uit, met metaforen. Dat was haar manier, haar pedagogie.” 

Een tweede fragment uit "Week van liefde": Wim Opbrouck danst samen met Jeanne Brabants:

Annie Brabants: "Want weet je de ruimte is oneindig zei Jeanne. Ik doe mijn arm opzij, maar die kan verder, en nog verder en altijd maar verder. Dat gevoel, die vrijheid, dat is dansen voor Jeanne, voor mij. En vooral ook, het moet vanbinnenuit komen, vanuit je hart, vanuit je gevoel.”

“Haar balletten hadden inhoud, door beweging en uitdrukking”, besluit zus Annie. “Mensen hadden geen programma nodig. Heden moet je eerst het programma lezen om het te verstaan. Op het laatste van haar leven vroeg Jeanne om alles verder te doen. De school was voor haar heel voornaam. Daar begint alles.”

“Ik wilde iets maken dat niet met mij zou verdwijnen”, zei Jeanne Brabants in 2010. Dat is wel gelukt. Zonder haar bestond er in Vlaanderen vandaag geen lager en secundair dansonderwijs. Zij heeft de danskunst hier van nul uitgebouwd en Vlaanderen wereldwijd op de danskaart gezet. En Ballet Vlaanderen is - 50 jaar later - nog altijd springlevend.