De totale ommekeer in Noordoost-Syrië: Amerikanen vertrekken, Russen nemen over

Toen Amerikaanse militairen maandag door de Noord-Syrische stad Qamishli reden, werden ze bekogeld met fruit en groenten door kwade Koerden. Tot 6 oktober werden ze in de stad nog beschouwd als hun beschermers. Maar op die dag belde de Amerikaanse president Trump met zijn Turkse collega Erdogan en besliste hij de Amerikaanse militairen in de grensstreek terug te trekken. Dat maakte de weg vrij voor Ankara om te beginnen aan een militaire operatie tegen de Syrische Koerden om een bufferzone van zo’n 30 kilometer langs de grens uit te bouwen.

Bekijk hieronder de beelden waarop te zien is hoe de militairen bekogeld worden en lees verder onder de video:

Twee weken later zien de Koerden de Amerikanen als verraders. De Syrische Koerdische strijders hebben het merendeel van de gevechten gedaan tegen terreurgroep IS en daar een zware prijs voor betaald. Maar nu die strijd achter de rug lijkt, hebben de Koerden het gevoel dat president Trump hen uitlevert aan hun ergste tegenstanders, de Turken en de Syriërs. 

President Trump kreeg zoveel kritiek op zijn telefoongesprek met Erdogan, ook in Washington, dat hij koud en warm begon te blazen en dat ook nog voorstelde als een briljante tactiek. Eerst dreigde hij de Turkse economie lam te leggen, waarna hij vicepresident Pence naar Turkije stuurde om Erdogan op andere gedachten te brengen. Veel leverde het niet op. Het was geen langetermijnoplossing, enkel een bestand van vijf dagen. Dat legde de vijandelijkheden inderdaad zo goed als lam, maar Turkije deed geen fundamentele toegevingen. De Turkse troepen in het noordoosten van Syrië bleven gewoon op hun posities. De invoering van de sancties werd wel opgeschort.

Achteraf beschouwd lijkt het bestand dat door de Amerikanen werd afgedwongen, vooral bedoeld om het Pentagon in staat te stellen de overblijvende 1.000 Amerikaanse militairen in het noordoosten van Syrië versneld terug te trekken. Washington was immers danig verrast door een akkoord tussen de Koerden en Damascus na Russische bemiddeling. De Koerden droegen de controle van strategische plaatsen over aan het Syrische regeringsleger, gesteund door de Russen. Het was geen keuze die ze van harte maakten, maar het was dat of de uitmoording van hun volk, zeiden ze zelf. 

Plots was het niet meer uitgesloten dat Amerikanen oog in oog zouden staan met het Syrische regeringsleger. Een filmpje op sociale media liet zien hoe Amerikanen en Syriërs elkaar passeerden op een weg. In allerijl verlieten de Amerikanen hun kampen in het noordoosten van Syrië om zich terug te plooien op enkele grotere basissen. Maar de finale aftocht naar Irak werd moeilijk gemaakt zolang de gevechten voortduurden, omdat de strategische M4-hoofdweg naar Irak door het oorlogsgebied loopt. Het Amerikaans-Turkse bestand verminderde de risico’s en maandag trok een groot konvooi van zo’n 100 voertuigen naar Irak. De enige hindernis die ze tegenkwamen, waren de boze Koerden in Qamishli…

De aftocht van de Amerikanen verliep niet echt gepland, eerder halsoverkop. Via sociale media verspreidde de Russische oorlogscorrespondent Blochin, die al lang samen optrekt met Syrische en Russische eenheden, een video waarin hij een tent toonde waar de airco nog draaide. In de kantine stonden de blikjes frisdranken nog koud in de koelkasten. De beelden werden in de Russische media gretig gebruikt. 

Op twee weken tijd is de militaire situatie in het noordoosten van Syrië dan ook helemaal veranderd. Kort samengevat: "Americans out, Russians in". De Amerikanen hebben hun zorgvuldig opgebouwd bondgenootschap met de Koerden opgeblazen en het vacuüm is razendsnel ingevuld door de Russen. Zij dicteren nu de gebeurtenissen in Syrië, want zij zijn het enige grote land dat een stevige militaire macht heeft in Syrië. Meer nog, zij kunnen het Syrische leger naar eigen goeddunken inzetten, want in ruil voor de Russische steun moeten ze luisteren naar wat de Russische generaals bevelen. Dat heb ik zelf gemerkt, toen ik met Russische militairen in april 2016 onder meer Palmyra bezocht.

Het akkoord dat er kwam na iets meer dan zes uur onderhandelen tussen Poetin en Erdogan weerspiegelt deze nieuwe realiteit:

1)      Turkije krijgt de controle over de bufferzone die het nu min of meer heeft veroverd. Het gebied is zo’n 30 kilometer breed en 120 kilometer lang, tussen de grenssteden Tel Abyad en Ras Al Ayn.

2)      De rest van de grenszone komt in handen van het Syrische regeringsleger. De Koerdische strijders moeten zich binnen zes dagen daaruit terugtrekken. Zo niet, dan krijgen ze te maken met het Syrische leger, waarschuwde Moskou de Koerden.

3)      Na die terugtrekking gaan Turkse en Russische militairen samen patrouilleren in een zone van 10 kilometer langs de 440 kilometer lange grens, met uitzondering van het gebied dat in Turkse handen is. 

Dit akkoord gaat dus verder dan het bestand van vorige week dat Amerikanen en Turken afspraken. Het had maar een duur van vijf dagen, terwijl het akkoord tussen Poetin en Erdogan geen eindduur heeft. Het legt min of meer een situatie vast die lang kan duren, tot er een meer definitieve oplossing komt of de relatie tussen de bondgenoten van nu verzuurt. 

Rusland gedoogt dus de Turkse militairen in Syrië, omdat het land op dit moment te waardevol is om er een conflict mee aan te gaan. Daarmee sluit Moskou de ogen voor het feit dat de inval geen basis heeft in het internationaal recht, terwijl het voortdurend hamerde op de illegale aanwezigheid van de Amerikanen in het Syrisch Koerdisch gebied. ‘Realpolitik’ is Moskou helemaal niet vreemd. 

Turkije is zo belangrijk voor Rusland omdat het de op een na belangrijkste NAVO-lidstaat is. Mocht Moskou erin slagen om Ankara los te weken uit de NAVO, dan zou dat een enorme overwinning zijn voor Poetin. De spanningen over Turkije binnen het bondgenootschap zijn al aanzienlijk na de aankoop van het geavanceerde Russische S-400 luchtafweersysteem. Washington heeft daarvoor Turkije in juli uitgesloten van verdere deelname aan het F35-programma, omdat het risico bestond dat Rusland via het afweersysteem gevoelige informatie zou krijgen over het nieuwe gevechtsvliegtuig. 

De beslissing van Trump om de Amerikaanse soldaten in Syrië terug te trekken, en de daaropvolgende Turkse invasie in Syrië, heeft intussen de spanningen binnen de NAVO tussen de bondgenoten nog verscherpt. De Franse president Macron was vorige vrijdag na afloop van de EU-top vlijmscherp voor de VS en Turkije: “Ik dacht dat we in de NAVO zaten. Ik dacht dat de Verenigde Staten en Turkije in de NAVO zaten, en toen ontdekte ik via een tweet dat de VS besloten hadden hun troepen terug te trekken en de weg vrij te maken (voor het Turkse offensief) in het gebied.” Hij voegde er nog veelbetekenend aan toe dat “het vragen oproept over hoe de NAVO functioneert”. De NAVO-ministers van Defensie, die vandaag en morgen in Brussel vergaderen, weten meteen waarover ze het moeten hebben.

De spanningen zijn, weer eens, ontstaan door een impulsieve beslissing van de Amerikaanse president Trump. Hij ging op 6 oktober tijdens zijn telefoongesprek met de Turkse president Erdogan in tegen wat zijn eigen adviseurs hadden gezegd. Negen maanden nadat in het Witte Huis de stem van de zogenaamde volwassenen, zoals defensieminister Mattis, niet meer wordt gehoord, beginnen de gevolgen duidelijk te worden. 

Trump ziet buitenlandse politiek als een zakelijke transactie: de VS is leverancier van diensten waarvoor betaald moet worden. Alleen wie betaalt, kan rekenen op de diensten van de VS. Op het moment dat de 1000 Amerikaanse militairen zich aan het terugtrekken waren uit Syrië, stuurde de VS 1800 extra militairen naar Saudi-Arabië. Trump verdedigde dat door erop te wijzen dat “het Koninkrijk heeft ingestemd om te betalen voor alles wat de VS doet om hen te helpen”.

Trumps beslissingen hebben nog maar weinig te maken met de strategische veiligheidsbelangen van het land. Hij lijdt daarmee een beetje aan een Europese ziekte. Wij zien al lang niet meer in dat strategische veiligheids­belangen belangrijker zijn dan financiële of economische belangen omdat wij vinden dat door de EU en ook de NAVO onze veiligheid redelijk verzekerd is. Wij kunnen ons moeilijk voorstellen dat andere landen veiligheidsbelangen laten voorgaan op economische belangen, terwijl zoiets nochtans een normale reactie is. Veiligheid kun je vergelijken met gezondheid, economie met je inkomen. Iedere normale mens weet wat te kiezen mochten die twee ooit in conflict komen: gezondheid zal het altijd halen op inkomen. 

De soms moeilijk te verklaren beslissingen van Trump hebben hem intussen ook in een netelige politieke situatie gebracht. Het onderzoek naar een mogelijke afzetting brengt zowat iedere dag schadelijke informatie naar boven over zijn beleid tegenover Oekraïne, naast Syrië een ander speerpunt van de Amerikaanse buitenlandse politiek. Het wordt meer en meer duidelijk dat Trump in zijn telefoongesprek met de Oekraïense president Zelenski wel degelijk de ingehouden militaire hulp gebruikte als drukkingsmiddel, het zogenaamde quid pro quo, 'voor wat, hoort wat'. De meeste Republikeinen hebben tot nu toe altijd gezegd dat dat quid pro quo een rode lijn is voor hun steun aan Trump.

Dinsdag nog legde waarnemend Amerikaanse ambassadeur in Oekraïne, Bill Taylor, in het Congres haarfijn uit hoe het strategische belang van de VS moest wijken voor het politieke belang van Trump. De ambassadeur, een oorlogsheld en geen fan van het beleid van Obama in Oekraïne, had al meteen na zijn aankomst in Kiev door dat een parallel circuit bezig was met het Amerikaanse beleid tegenover Oekraïne. Dat circuit streefde soms doelen na die ingingen tegen het officiële Amerikaanse beleid om Oekraïne te helpen in zijn conflict met Rusland, zoals het achterhouden van militaire hulp. Soms blokkeerde dat kanaal zelfs belangrijke informatie voor de uitvoerders van het officiële buitenlandse beleid. Zo kreeg Taylor geen inzage in de notulen van het bewuste telefoongesprek tussen Trump en Zelenski op 25 juli, ook al ontmoette hij de dag daarna Zelenski. 

Er zitten nog andere overeenkomsten in een aantal van de recente onverwachte stappen van Trump. Zo hebben zijn beslissingen zowel in Oekraïne als in Syrië Rusland meteen grote winst opgeleverd: een zwakkere president Zelenski die met Rusland moet gaan praten over een beëindiging van de oorlog in het oosten van zijn land en een vierde van het Syrische grondgebied dat het Syrische regeringsleger, en dus de Russische bondgenoot, erbij krijgt zonder er veel voor te moeten doen. 

Trump heeft ook aangetoond dat hij meer luistert naar leiders die het soms niet zo nauw nemen met democratie dan naar zijn eigen adviseurs. Zijn negatieve beeld van Oekraïne blijkt deels ingegeven door wat de Russische president Poetin hem heeft verteld (ook de Hongaarse premier Orbán deed dat overigens). De Turkse president Erdogan kon hem blijkbaar overtuigen dat de invasie in het noorden van Syrië noodzakelijk was. We wisten al dat hij opkeek naar ‘sterke leiders’, maar tot eind vorig jaar had dat weinig implicaties op het buitenlandse beleid.

De Europese landen lijken intussen nauwelijks in staat om een alternatief op poten te zetten. In Syrië bleef Europa aan de zijlijn staan, wat ook de Belgische premier en toekomstig Europees president Michel danig betreurde. De Duitse minister van Defensie Annegret Kramp-Karrenbauer, als leider van de christendemocratische CDU ook gezien als opvolgster van Bondskanselier Merkel, kwam maandag plots met het idee van een internationale VN-vredesmacht in het noorden van Syrië aan de grens met Turkije. Maar Moskou liet laconiek weten dat daar geen nood aan was. Voor een goed verstaander: Rusland heeft de situatie goed onder controle zodat een VN-vredesmacht daar niets te zoeken heeft. En daarmee lijkt ook dit Duitse idee al bij voorbaat geen kans te maken.