De Belgische ogen en oren in Syrië zijn van de kaart geveegd. En dat is een probleem

“We hebben geen mensen in Syrië en dat maakt onze informatiepositie er niet gemakkelijker op.” Het is woensdag 16 oktober. In het parlement is generaal Claude Van de Voorde aan het woord. De parlementsleden hebben het hoofd van de militaire inlichtingendienst ADIV ontboden. Ze maken zich zorgen over de situatie in Syrië, na de Turkse invasie tegen de Koerden. Wat betekent dit voor de ruim 55 Belgische jihadi’s die de Koerden gevangen houden? Het gonst van de geruchten.

Van de Voorde kan niet veel kwijt. Volgens de recentste informatie zijn vijf Belgische jihadi’s ontsnapt in de chaos: twee mannen uit een gevangenis en drie vrouwen uit een vluchtelingenkamp. Namen of details zijn er niet. Van de Voorde benadrukt dat zijn dienst meer informatie probeert te verzamelen. Er wordt samengewerkt met de Amerikanen, Britten en Fransen, meldt hij. Er zijn ook extra middelen vrijgemaakt om gsm-signalen te onderscheppen en satellietfoto’s te onderzoeken.

Zes bronnen uit de inlichtingenwereld schetsen, los van elkaar, een grauwer beeld van de realiteit. België weet niet wat er in Syrië gebeurt, zeggen de bronnen, die anoniem willen blijven om hun job niet in gevaar te brengen. Overheidspersoneel dat geheime informatie deelt, kan juridisch vervolgd worden.

Bron 1: “Van de Voorde is een diplomatisch man, maar hij weet hoe het echt zit: de militaire inlichtingendienst ondergaat in Syrië. We zijn afhankelijk van wat andere landen ons toespelen. Dat lees je ook wel tussen de lijnen bij hem.” Bron 2: “Het zegt genoeg dat we terugvallen op de analyse van satellietfoto’s. Alsof je vanuit de ruimte kan zien of een Belgische jihadist nog in zijn cel zit. Dat is om te lachen.” Bron 3: “Het is hyperfrustrerend dat we in Syrië – een land dat cruciaal is voor onze eigen binnenlandse veiligheid – geen ogen en oren hebben. Of liever: niet meer hebben.”

Assad

De lente van 2016. Na de aanslagen in Parijs en Brussel staan de Belgische veiligheidsdiensten onder druk om meer informatie te verzamelen over IS, en vooral over de whereabouts van de Belgische jihadi’s. Vechten die nog in het kalifaat of zijn ze teruggekeerd naar Europa om hier dood en verderf te zaaien? De militaire inlichtingendienst besluit om zijn contacten in de regio zo veel mogelijk te versterken. Generaal Eddy Testelmans, de toenmalige baas van ADIV, spoort zijn ondergeschikten aan.

Historisch gezien kent de militaire inlichtingendienst zijn weg in het Midden-Oosten. In de jaren 70, na de Jom Kipoeroorlog tussen Israël en zijn Arabische buren, wordt het de dienst duidelijk dat de regio meer aandacht verdient. Niet het minst omdat de daaropvolgende oliecrisis ook onze economie midscheeps treft. Na de eeuwwisseling is vooral Libanon de uitvalsbasis voor Belgische inlichtingenofficieren. De aanwezigheid van Belgische VN-waarnemers en ontmijners in het zuiden van het land dient als dekmantel om er ook spionnen onder te brengen. In theorie verzorgen zij de veiligheid van de Belgische militairen. In werkelijkheid moeten ze vooral hun voelsprieten uitsteken.

Richting Turkije, Syrië, Irak, Israël, Egypte en ook Iran. Bron 4: “Je werkt via eigen militairen, bijvoorbeeld waarnemers binnen VN-missies of attachés op ambassades. Hen vraag je om ‘gericht te kijken’. En je werkt met undercover inlichtingenofficieren en hun informanten, bijvoorbeeld lokale ambtenaren of zakenmensen. Op die manier probeer je geleidelijk een netwerk uit te bouwen.”

Het is dit netwerk waar de militaire inlichtingendienst in 2016 op steunt om een stap verder te gaan. Op initiatief van Testelmans wordt er toenadering gezocht tot de Koerdische YPG-militie, die in het noordoosten van Syrië strijd levert tegen IS. Belgische inlichtingenofficieren laten zich introduceren bij de militie en onderhandelen over een uitwisseling van informatie. Tegelijk wordt naar het regime van president Bashar al-Assad gelonkt. In 2016 reizen inlichtingenofficieren minstens twee keer naar de Syrische hoofdstad Damascus om er te spreken met de entourage van Assad en de Syrische geheime dienst, de Mukhabarat. Bron 2: “De taak van elke geheime dienst is om te blijven praten, ook als dat politiek niet meer mogelijk is. Wij houden de deur op een kier, dat is de essentie van ons werk.”

De regering-Michel denkt hier anders over. Wanneer de geheime operaties van de militaire inlichtingendienst de regeringstop ter oren komen op de Nationale Veiligheidsraad, het orgaan waarin premier Charles Michel (MR) overlegt met de verschillende veiligheidsdiensten, springt het licht op rood. De toenadering tot de YPG gaat te ver. De militie is gelieerd aan de PKK, een Koerdische organisatie in Turkije, die daar als een terreurgroep bestempeld wordt. Om nog te zwijgen over de gesprekken met de entourage van Assad, een dictator die zijn burgers foltert en chemische wapens gebruikt. De regering besluit daarop om Testelmans op de strafbank te zetten. In 2017 vertrekt hij met pensioen.

In een afscheidsspeech voor zijn collega’s verdedigt de generaal zijn keuzes. “Een inlichtingendienst moet zelfs met de duivel kunnen spreken”, vertelt hij. Bron 4: “Testelmans wist wat er op het spel stond en nam zijn verantwoordelijkheid. De regering deed dat niet, uit angst voor de publieke opinie.”

Volgens Kenneth Lasoen, docent Intelligence aan de UAntwerpen, ligt het probleem bij de wetgeving rond de inlichtingendiensten. “Hun werking is geregeld in de wet van 30 november 1998, maar die tekst is te vaag. Het is onduidelijk of onze inlichtingendiensten – de Staatsveiligheid in het binnenland en ADIV in het buitenland – zelf initiatief mogen nemen of niet. En onder welke voorwaarden dan. Het gevolg is dat de politiek zegt: ‘Doe wat jullie moeten doen, wij willen het niet weten.’ Tot ze het wél willen weten, omdat er met dictators wordt samengezeten. Dan breekt er paniek uit. Vanuit politiek standpunt is dat ook begrijpelijk. De Mukhabarat, dat is een afschuwelijke kruising van de Gestapo en de Stasi.”

Ondervragingen

In 2018 treedt Van de Voorde aan als hoofd van de inlichtingendienst. De voormalige baas van de luchtmacht en kabinetschef van minister van Defensie Steven Vandeput (N-VA) weet wat er van hem verwacht wordt: geen riskante operaties beginnen zonder een fiat vanuit de Wetstraat. Het gevolg is dat er de facto niets meer gebeurt. 

De inlichtingendienst gaat in slaapmodus terwijl in Syrië de laatste bolwerken van IS worden belegerd door de YPG, met behulp van in de eerste plaats de Verenigde Staten, en door het Assad-regime, met steun van Rusland. Omdat er binnen de federale regering geen consensus bestaat over een repatriëring van de eigen jihadi’s naar België, wordt dit niet voorbereid. Vragen van Van de Voorde om opnieuw undercover te gaan in Syrië worden politiek afgeketst.

In Irak en Jordanië – vanwaar onze F-16’s deelnemen aan de luchtoorlog tegen IS – blijven wel een handvol inlichtingenofficieren actief. Maar een voet in Syrië zetten, voor bijvoorbeeld ondervragingen van de IS-vrouwen in Koerdische opvangkampen, is uitgesloten. Alleen in het ‘veilige’ Irak kan dat. Bron 3: “We zijn lui en lamlendig in België. Niemand wil nog vechten voor onze waarden. Niemand beseft dat je voor je veiligheid lastige beslissingen moet nemen. Straks, binnen twintig à dertig jaar wordt de rekening gepresenteerd.” Bron 4: “In 2016 was het perfect mogelijk om gevangen IS-strijders over te brengen vanuit Syrië. Alles lag klaar. Nu zou dat veel moeilijker zijn. De contacten zijn verwaterd, het vertrouwen is volledig weg.”

België valt nu terug op het spionnenwerk van andere landen. Na de aanslagen in Brussel is de band tussen de westerse geheime diensten verder aangehaald. De inlichtingendienst klopt ook aan bij de ngo’s die in de regio actief zijn, zoals Child Focus en het Rode Kruis. Bron 2: “Maar je eigen contacten hebben is altijd beter. Nu ga je af op nieuws uit tweede of derde hand, dat met vertraging toekomt en je niet zelf ter plaatse kan checken.”

Een voorbeeld hiervan: deze week is duidelijk geworden dat er geen vijf maar slechts drie Belgische jihadi’s zijn ontsnapt na de Turkse aanval op de Koerden. De twee mannelijke strijders zitten nog in hun cel. De Amerikaanse informatie waarop is voortgegaan, blijkt achteraf gezien verkeerd. Bron 5: “De Verenigde Staten zijn normaal een betrouwbare partner, maar in Syrië is het vandaag chaos. Via andere bronnen zijn we te weten gekomen dat die twee toch in de gevangenis zitten. Of ze ooit ontsnapt zijn en weer gevangengenomen of dat ze helemaal nooit verdwenen zijn, is nog een vraagteken.”

Poetin en zijn vazal Assad

Sowieso is de invloed van de westerse grootmachten tanende in Syrië. De laatste weken is duidelijk geworden dat Russisch president Vladimir Poetin er voortaan het hoogste woord voert, met Assad als zijn vazal. De gevangenissen waar de IS-strijders verblijven staan officieel nog onder controle van de Koerden, maar het regime en Rusland houden er toezicht. Iets wat Van de Voorde vorige week ook heeft benadrukt in het parlement. “Heel belangrijk om weten is dat de Koerdische milities nu volledig deel uitmaken van een divisie van het Syrische leger. En dit gebeurt onder de controle van Rusland.”

Van de Voorde omschrijft deze ontwikkeling als een gamechanger: “Betekent dit dat onze gesprekspartners in de toekomst zullen veranderen? Dat zou goed kunnen.” Bron 3: “Als we straks iets willen weten over onze jihadi’s of ze toch willen terughalen, dan moet je alsnog gaan praten met Assad.” Bron 1: “Hij zal in ruil data van de gevluchte Syrische oppositieleden in België vragen. Of dat ons land zijn ambassade in Damascus weer opent. Op die manier erkennen we Assad diplomatiek opnieuw als de enige rechtmatig president.” Bron 6: “Het is een totaal fiasco.”

Van de Voorde wil geen commentaar kwijt. Hij verwijst alleen naar zijn uitleg in het parlement. Bevoegd minister Didier Reynders (MR) was niet bereikbaar voor meer uitleg. Hij vergaderde donderdag en vrijdag met de NAVO. Agendapunt nummer één: Syrië.