Bolsonaro is één jaar president van Brazilië. In dit ‘Duitse’ bolwerk is de liefde ernstig bekoeld

De houten hekken rond de weilanden van Vila Itoupava staan recht en zijn zorgvuldig geschilderd. Er is geen zwerfvuil te bekennen en ook de rivier die door het dorpje stroomt, is kraakhelder. Nergens hangen luidruchtige dronken mannen op straat, alleenstaande moeders zijn zeldzaam en de kerken worden druk­bezocht. Vila Itoupava is een netjes aan­geharkt stukje Brazilië.

“Brazilië is meer dan voetbal, carnaval en samba”, zegt inwoner Elmo Gaulke (63). “Hier in het zuiden wonen hardwerkende mensen.” Zijn gezichtsuitdrukking verraadt dat hij weinig op heeft met het stereotiepe beeld van Brazilië als tropisch land waar sensualiteit tot in de haarvaten is doorgedrongen. Een land waar problemen worden weggelachen of weggedanst, en waar caipirinha’s drinken op het strand tot levenskunst is verheven.

De supermarkt van Vila Itoupava heet Fritzke en de huizen lijken rechtstreeks afkomstig van het Duitse platteland. Er waait een koude wind, regenwolken drijven laag tussen de groene heuvels. Anderhalve eeuw geleden streek hier een golf Duitse gelukszoekers neer, hun nazaten spreken nog Duits. “Mijn kinderen hebben 100 procent Europees bloed”, aldus Gaulke, presentator van een populair radioprogramma. “Wij zijn anders dan die luie uitkeringstrekkers uit het noordoosten.”

Het is een jaar geleden dat Jair Bolsonaro tot president van Brazilië werd gekozen. Nergens kreeg hij meer stemmen dan hier in Santa Catarina, een van de drie deelstaten in regio Sul (Zuiden). Ruim driekwart van de lokale bevolking stemde op de radicaal-rechtse politicus. In Blumenau, de gemeente waar Vila Itoupava toe behoort, was dat zelfs 84 procent. Bolsonaro’s belofte om ook de rest van Brazilië aan te harken viel hier in goede aarde.

Maar de liefde is ernstig bekoeld. Nog maar 30 procent van de Brazilianen is ­tevreden over de president, zo blijkt uit ­recente opiniepeilingen. En ook hier in het zuiden is Bolsonaro’s populariteit gekelderd, tot 37 procent. Bolsonaro en zijn fanatiekste aanhangers doen de peilingen af als ‘nepnieuws van communistische media’, maar de afbrokkelende steun is voelbaar. Er wordt volop gemopperd over de president.

Mini-Europa

In Café Embaixada hebben de lokaal ­gebrouwen bieren Duitse namen. De bezoekers stemden een jaar geleden vrijwel allemaal Bolsonaro, nu willen ze alleen na enig aandringen iets kwijt over hun president.

“Ik had er meer van verwacht”, zegt Vanessa Schneider. “De economie komt niet op gang.” De 44-jarige bedrijfs­manager ziet ook verzachtende omstandigheden: “Brazilië is een groot land met enorme culturele verschillen. Dat is niet te doen voor een president.”

Ze neemt een slok bier, gooit haar lange blonde haar naar achter en licht haar standpunt toe. “In het zuiden zijn we een soort mini-Europa. We zijn beschaafder dan de rest van Brazilië, er zouden dus ook andere wetten moeten gelden.” Als voorbeeld geeft ze de belofte van Bolsonaro om de wapenwetgeving te versoepelen. “Een wapen vergt een groot verantwoordelijkheidsgevoel”, aldus Schneider. “Hier in het zuiden is dat geen probleem, over het Noordoosten heb ik zo mijn twijfels.”

Santa Catarina is een rijke staat. Meer dan de helft van het Braziliaanse varkensvlees wordt hier geproduceerd, net als 40 procent van de kip. Slechts een op de dertien mensen leeft in armoede, op na­tionaal niveau is dat een op de vier. De mensen hier zijn witter dan in de rest van het land, een groot deel van hen heeft wortels in Duitsland of Italië. Ze noemen zich ‘hardwerkende, fatsoenlijke burgers’, precies de groep die Bolsonaro zegt te vertegenwoordigen.

Afscheidingsbeweging

Negatieve en racistische vooroordelen over het veel armere noorden en noordoosten zijn wijdverspreid. Er bestaat zelfs een afscheidingsbeweging, met als doel de drie zuidelijke deelstaten onafhankelijk te maken. Met de komst van Bolsonaro, fervent criticus van het noordoosten, verloor dat idee even aan kracht. Maar het tij begint weer te keren: “Ik denk dat afsplitsing toch de enige oplossing is”, verzucht Schneider. “Bolsonaro speelt vooralsnog weinig klaar.”

“Kiezers zijn gefrustreerd over het uitblijven van economisch herstel”, aldus Esther Solano, politicoloog aan de Federale Universiteit van São Paulo. De verwachte groei dit jaar is 1 procent, de armoede en ongelijkheid nemen toe. Gebieden waar Bolsonaro succes boekt, zoals de door de markten bejubelde en deze week door het Congres goedgekeurde pensioenhervorming, zijn weinig populair bij arbeiders. “Dat verklaart waarom vooral de rijkste Brazilianen Bolsonaro trouw blijven.”

Ook Bolsonaro’s neiging tot nepotisme valt in slechte aarde. De president heeft vijf kinderen, zijn drie oudste zoons zitten in de politiek. ‘Nummer een’ (Bolsonaro noemt zijn kinderen niet bij naam maar bij nummer) Flavio zit in de Tweede Kamer. Er zijn sterke aanwijzingen dat Flavio is betrokken bij een corruptieschandaal, maar zijn vader probeert het onderzoek naar de misstanden te blokkeren.

Nummer drie, senator Eduardo, werd door zijn vader uitverkoren om ambassadeur te worden in de Verenigde Staten. Eduardo heeft goede banden met Donald Trump, hij mocht laatst zomaar bij hem op bezoek in het Witte Huis, maar heeft geen enkele diplomatieke ervaring. In Brazilië is afkeurend gereageerd op de benoeming. Toen bleek dat de Senaat waarschijnlijk niet zou instemmen, krabbelde Bolsonaro terug.

Nationale schaamte

Terwijl de Brazilianen na vijf jaar crisis snakken naar iemand die het land weer op de rit krijgt, houdt Bolsonaro zich vooral bezig met symboolpolitiek. Het liefst trekt hij van leer tegen ‘het communistische gevaar’. Hij beledigt staatshoofden van bevriende landen, hemelt bloeddorstige dictators en beulen uit het verleden op en beweert dat buitenlanders rijkdommen uit de Amazone willen roven. Zijn toespraak voor de VN in september volgde ditzelfde recept.

“Bolsonaro’s harde kern smult van zijn optreden”, zegt Solano. “Maar een groter deel van de bevolking ergert zich.” De nationale schaamte bereikte een hoogtepunt toen Bolsonaro op de VN-top “I love you” zei tegen Trump. “It’s good to see you again”, antwoordde Trump koeltjes. Begin deze maand liep Bolsonaro’s liefde voor Trump nog een deukje op. De VS bepleiten een OESO-lidmaatschap van Argentinië of Roemenië, en niet dat van Brazilië zoals Trump eerder had beloofd.

Er was meer slecht nieuws voor de president. Kopstukken van zijn Sociale Liberale Partij (PSL) zouden zich schuldig hebben gemaakt aan illegale campagnefinanciering. Er wordt nog onderzocht of Bolsonaro daar zelf ook van heeft geprofiteerd, er zijn beschuldigingen over en weer. Na een hevige interne machtsstrijd nam Bolsonaro’s zoon Eduardo het partijleiderschap in het Congres vorige dinsdag over. Daarmee kwam definitief een einde aan het plan hem naar Washington te sturen.

Op het gebied van veiligheid is wel vooruitgang geboekt: het aantal moorden in Brazilië is dit jaar flink afgenomen, een trend die vorig jaar al was ingezet. Een kanttekening daarbij is dat het aantal doden door politiekogels juist toeneemt. Alleen al in Rio de Janeiro gaat het om gemiddeld vijf burgers per dag, in september schoot de politie van Rio ‘per ongeluk’ een kind van 8 jaar oud dood.

Hoewel de moord op het meisje landelijk tot grote verontwaardiging leidde, heeft Bolsonaro er geen woord aan vuilgemaakt. Hij vindt dat agenten zonder consequenties verdachten moeten kunnen neerschieten, onschuldige doden beschouwt hij als ‘collateral damage’. Zijn justitieminister Sergio Moro heeft een voorstel ingediend dat het politiegeweld dat in de praktijk al bestaat, in de wet vast moet leggen. Het parlement buigt zich er nog over.

In Vila Itoupava, ver weg van het geweld dat de grote steden teistert, kan de president wat dat betreft op bijval rekenen. “Ik ben voor de doodstraf”, zegt Margrit Klabunde, voorzitter van de dorpsvereniging. “Niet voor iedereen, maar drugsdealers, pedofielen en verkrachters kunnen gewoon geëxecuteerd worden”, aldus de 46-jarige vrouw. “Al die gevangenen moeten eten, dat betalen ze van onze belastingcenten. Dat is toch van de zotte?”

Stokpaardjes

Haar buurman Rudi Lipke (45) woont in een simpele boerderij. Trots toont hij zijn zelf getimmerde houten hokken met kippen, varkens en buffalo’s. Op de veranda zit zijn bejaarde vader in een aftandse rolstoel voor zich uit te staren. Lipke was blij toen Bolsonaro werd gekozen, maar ook hij wacht ongeduldig op meer veranderingen. “Bolsonaro had beloofd dat het makkelijker zou worden een wapen te kopen”, zegt hij. “Maar de regels zijn niet veranderd.”

Het versoepelen van de wapenwetgeving is een van Bolsonaro’s stokpaardjes. Sinds zijn aantreden heeft hij per decreet meerdere wetswijzigingen doorgevoerd, maar het merendeel daarvan is weer ongedaan gemaakt door Congres of Hooggerechtshof. Ook andere plannen worden gesmoord door de wetgevende en rechtsprekende macht. Bolsonaro steekt zijn frustratie daarover niet onder stoelen of banken: “Ze maken me het regeren onmogelijk.”

In werkelijkheid maakt hij zichzelf het regeren onmogelijk. “Bolsonaro maakt aan de lopende band ruzie met het Congres en de pers”, zegt socioloog Solano. “Hij heeft geen meerderheid in het parlement en mist de politieke capaciteiten om tot compromissen te komen.” Volgens Solano draagt ook dat bij aan zijn dalende populariteit: “Velen zagen Bolsonaro als een verlosser. Nu blijkt hij een zwak staatsman, een clown die nooit ophoudt met campagne voeren. Ze voelen zich bekocht.”

Radiopresentator Gaulke niet. Hij behoort tot de fanatiekste aanhangers van Bolsonaro en legt alle schuld van de problemen buiten de president. “Alles in Brazilië wordt gedomineerd door communisten”, zegt hij, het mantra van Bolsonaro herhalend. Gaulke wil het liefst korte metten maken met ‘opstandige’ rechters en parlementariërs. “Om Brazilië te laten zegevieren, moeten we de boel rigoureus schoonmaken”, vindt hij. “Wie een mooie tuin wil,  moet onkruid wieden.”