Bevestigd: Leonardo Da Vinci hield mee penseel vast bij Vlaams werk
Na intensief onderzoek zijn een team van internationale kunstwetenschappers er vrij zeker van. Leonardo da Vinci heeft het penseel vastgehouden voor de replica van Het laatste avondmaal die zich nu in Tongerlo bevindt. Het gezicht van Johannes is ‘heel waarschijnlijk’ van de hand van de meester.
De Amerikaanse kunsthistoricus Jean-Pierre Isbouts was “85 procent zeker” van zijn zaak, zo zei hij eerderin een gesprek met De Morgen. In de abdij van Tongerlo hangt al sinds 1545 een kopie van Het laatste avondmaal. En die replica zou veel dichter bij het origineel staan dan iedereen steeds heeft aangenomen.
Een groot internationaal onderzoek in samenwerking met andere wetenschappers lijkt hem nu gelijk te geven. Het gelaat van de apostel Johannes zou van de hand van Da Vinci zelf zijn. Andere figuren hebben leerlingen geschilderd. “I rest my case”, zegt Isbouts nu de resultaten binnen zijn.
Mona Lisa
De Russische kunstwetenschapper Vadim Parfenov nam de gezichten van Johannes en Christus onder de loep door histogrammen met lichtcurves van de beeltenissen te bestuderen. Die methode laat heel precies toe om te kijken met welke penseeltechnieken de figuren op het doek zijn aangebracht. En daarin ziet Parfenov dat de neus, ogen en het voorhoofd van Johannes opvallende gelijkenissen vertonen met Da Vinci’s bekendste werk: de Mona Lisa, die in het Louvre jaarlijks miljoenen toeristen aantrekt.
Aan de conclusies van de kunstwetenschappers is een hoogtechnologisch onderzoek voorafgegaan. Eerst heeft het techcentrum Imec met een hyperspectrale camera de verschillende lagen van het doek in beeld gebracht, daarna zijn er scans uitgevoerd met een Infraroodcamera.
“Met een reflectogram van een infraroodcamera kun je de ‘ondertekening’ van een schilderij zien”, zegt David Lainé van het onderzoeksplatform IPARC, die ook meewerkte aan het onderzoek. “Daarop waren er enkele strakke lijnen te zien, geen vrije hand. Met grote waarschijnlijkheid zijn de figuren dus getekend met vormen van kalk of karton.”
Die vormen zouden zelfs eerder gebruikt zijn om het originele Laatste avondmaal te schilderen op de reftermuur van de Basilica di Santa Maria delle Grazie in Milaan. De Franse koning Lodewijk XII was zo onder de indruk van het fresco dat hij Leonardo gevraagd heeft om een tweede versie te maken.
Isbouts stelt op basis van contracten, inventarissen en andere archiefstukken dat die tweede versie uiteindelijk in Tongerlo is beland. In 1509 zou het doek in Frankrijk zijn aangekomen en na de dood van Lodewijk XII heeft de toenmalige abt van de abdij het schilderij op de kop getikt.
“Bij het gezicht van Johannes zie je ook dat de schilder veel losser met die vorm is omgesprongen”, zegt Isbouts. “De typische sfumato-techniek is daar van veel hogere kwaliteit. Die vormen zijn ook niet gebruikt bij andere versies van het werk. Dus dit schilderij is echt in de studio van Leonardo gemaakt.”
Verf komt los
Wat de onderzoekers met de infraroodbeelden nog hebben kunnen vaststellen, is dat de onderlaag van het schilderij – met kalk of gips, dat is nog niet duidelijk – bewust oneffen is gemaakt. “Dat is op zich al speciaal”, zegt Lainé. “Maar hier is dat gedaan om het effect van een muur na te bootsen. Oorspronkelijk zal het geheel er ook wat mat hebben uitgezien, om het meer op een muurschildering te doen lijken.”
Naast het Da Vinci-onderzoek zijn Vlaamse restauratoren ook nog met een eigen studie bezig om het doek goed te kunnen bewaren. Want de vijf eeuwen die zijn voorbijgegaan sinds het uit het atelier komt, hebben hun sporen nagelaten. Katrien Van Den Bosch werkt samen met collega Veerle Stinckens aan een vooronderzoek, waarbij ze de bewaringstoestand en de voorgeschiedenis van het schilderij bestuderen.
“De verf is aan het loskomen, dus we willen die vastzetten”, zegt Van Den Bosch. “Ook hebben we te maken met eerdere retouches op het schilderij, die met de jaren zijn verkleurd. We kunnen ervoor zorgen dat die minder storend worden.”
Enkele jaren geleden hield Isbouts al een inzameling voor een restauratie van het doek. Hij schatte de kost daarvoor toen op 500.000 euro. “Een volledige restauratie zou inderdaad zoveel kosten”, zegt Van Den Bosch. “Maar misschien is dat niet nodig. Ons aanvoelen is dat we het mogelijk kunnen beperken tot zachte ingrepen.”
Wat met beveiliging?
Nu de kunstwetenschappers stellen dat Da Vinci heeft meegewerkt aan het schilderij, is het nog maar de vraag of het abdijmuseum van Tongerlo – waar je er voor een paar euro kunt gaan naar kijken – nog wel de geschikte plek is. Nog los van de beveiliging: het gebouw uit de jaren 60 voldoet in de verste verte niet aan museumnormen. “En het schilderij heeft eronder te lijden”, zegt Van Den Bosch.
Zelfs met deze studies kun je nog niet zeker zijn dat Da Vinci echt heeft meegewerkt aan het doek, zo benadrukken de experts. Maar dat het museum nu een pak meer publiciteit krijgt, daar kun je van op aan. Dit jaar zijn er door de media-aandacht ook al een pak meer bezoekers naar het museum getrokken.
“Normaal komen er zo’n 7.000 per jaar, maar dit jaar waren er al 12.000 bezoekers”, zegt broeder Ivo Cleiren, de conservator van het museum. “Voor mij mag het ook geen Da Vinci zijn, het blijft een mooi werk. Maar het museum is hier inderdaad niet voor aangepast. Dat wordt wel een probleem om zo’n waardevol doek te bewaren.”