Waarom kunst essentieel is voor democratie en mensenrechten

De Amerikaanse historica Lynn Hunt wees al op de interessante parallel tussen de opkomst van mensenrechten – de idee dat alle mensen inherente waarde hebben, en daardoor bepaalde basisrechten hebben, wie ze ook zijn, of waar ze ook vandaan komen – en de opkomst in de 18e eeuw van kunstvormen zoals de briefroman die erg inzetten op het inlevingsvermogen van de lezer. 

Mensenrechten hangen immers af van het vermogen om empathie te hebben met "de ander". Om te aanvaarden dat iedereen bepaalde basisrechten heeft, moet je die "ander" immers eerst herkennen als iemand die eigenlijk au fond zoals jezelf is, die dezelfde waarde heeft. Die "ander" kan vele verschijningsvormen aannemen: de Franstalige, de vluchteling, maar net zo goed je buurman, de supermarktbediende of de concurrent in je professionele leven. 

Inlevingsvermogen is essentieel om te begrijpen wat er echt nodig is om mensenrechten in de praktijk te brengen. Immers, wat mensenrechten in de praktijk betekenen, weet je doorgaans vooral wanneer je eigen mensenrechten in het gedrang komen. Daarentegen, is het vaak een abstract begrip wanneer het over anderen gaat, en hoe minder je die andere zelf persoonlijk kent, hoe abstracter het vaak wordt. Het is niet altijd evident de zorgen van een dakloze te begrijpen wanneer je zelf een woning hebt, die van iemand die vreest geen pensioen te hebben als je zelf wel hebt kunnen sparen, die van een chronisch zieke als je zelf min of meer gezond bent, of die van een vluchteling als je nooit hebt moeten vluchten.

Empathie is daarom ook essentieel in elke democratie. De basisgedachte van een democratie is niet enkel dat elke burger vanaf een bepaalde leeftijd mag gaan stemmen. Dat stemrecht is natuurlijk belangrijk, maar is eigenlijk maar de uiting van een andere gedachte: dat iedereen meetelt, fundamenteel gelijkwaardig is. Democratie veronderstelt die gelijkwaardigheid tussen mensen: tussen arbeider en zakenman, zieke en gezonde, uit de grootstad of een klein dorp. Mensen mogen niet op arbitraire wijze anders behandeld worden, zomaar aan de kant worden geschoven.

In het dagelijks leven is het vaak moeilijk om iemand die een heel ander soort leven leidt, of een heel andere achtergrond heeft, of misschien wel volstrekt tegengestelde belangen heeft (denk aan die concurrent), in de praktijk ook echt te zien als "gelijkwaardig". In de chaos en de stress van elke dag, nemen andere bekommernissen en berekeningen vaak de overhand. De facto blijkt die "ander" herkennen in het dagelijks leven soms zo moeilijk dat het, soms, bijna onmogelijk is.

Tussen de vele functies die kunst kan vervullen, is een essentiële dan ook dat kunst de ruimte biedt om inlevingsvermogen te creëren en te cultiveren. Kunst leert ons per definitie om ons in de positie van de ander te plaatsen. Het hoofdpersonage in een boek. De held, of antiheld, in een theaterstuk of opera. De zanger van een ballade. De danser in een balletstuk. De schilder of de beeldhouwer, de rapper of de poëet.

Kunst geeft op verschillende wijzen ruimte aan dat inlevingsvermogen – in bestaande of fictieve omgevingen, op basis van wat werkelijk gebeurde, ooit zou kunnen zijn, of in deze wereld niet mogelijk is, maar wel denkbaar. Tegelijkertijd traint kunst, in al z’n verschijningsvormen, de toeschouwer ook in die empathie. Voor heel even voelt die het verdriet van de zanger, de boosheid van een slachtoffer, de frustratie van wie vergeten werd, de verleiding, ook, van een dader. Kunst leidt op die manier tot inzicht in de ander. Het maakt het zich inleven in de situatie van de ander eventjes wat gemakkelijker. En vroeg of laat hoopt ieder van ons dat diegene naast ons, of iemand ver weg, misschien wel diegene die het beleid bepaalt, zich ook in ónze situatie kan inleven. 

Wie mensenrechten en democratie serieus neemt, moet daarom ook kunst serieus nemen. Kunst in al haar facetten geeft niet alleen vorm aan de basisvoorwaarden die mensenrechten en democratie nodig hebben om in de praktijk iets te betekenen, kunst traint vooral ieder van ons, wanneer we er mee in contact komen, in essentiële vaardigheden. Kunst is dan ook onlosmakelijk verbonden met een gezonde democratische samenleving. Nu, op een moment dat democratie en mensenrechten wereldwijd onder druk staan, is het wellicht belangrijker dan ooit om dit niet te vergeten.