De man die Poetins maaltijden opdient, heeft ook trollen- en huurlingenlegers

Op het eerste oog lijkt Jevgeni Prigozjin iemand uit een blooperrubriek op tv. Zo’n persoon die telkens op de achtergrond in beeld schuifelt. Zijn kale hoofd dook zeventien jaar geleden al op achter een eettafel met daaraan de presidenten Vladimir Poetin en George W. Bush. Hij kwam in beeld toen Silvio Berlusconi in Rusland was, verscheen bij G8-toppen en is nog steeds van de partij als er een wereldleider op bezoek komt in Moskou.

Altijd in donker pak op de achtergrond. Altijd zwijgend.

Jevgeni? O, die doet de catering bij ons. Zo reageert Vladimir Poetin steevast als journalisten hem vragen naar de aanwezigheid van de kale man zonder ­officiële functie bij het Kremlin.

Maar journalisten vinden het niet ­geloofwaardig dat Prigozjin (58) alleen Poetins huiscateraar is bij toponderhandelingen. Want cateraars schuiven ­normaal gesproken niet aan bij de toponderhandelingen zelf. Zeker niet bij een bespreking tussen de Russische ­minister van Defensie en de Libische krijgsheer Khalifa Haftar over een gewapend conflict in het noorden van Afrika. En ook niet bij een geheime ontmoeting tussen president Poetin en de president van Madagaskar.

Toch zat Jevgeni Prigozjin aan tafel.

“Hij organiseerde het diner”, zo verklaarde Ruslands staatspersbureau RIA vorig jaar snel toen beelden van Prigozjins kop aan de onderhandelings­tafel per ongeluk naar buiten waren gekomen in een video van het Libische leger. Prigozjin zou naast de catering ook hebben deelgenomen aan “discussies over het culturele programma” voor de Libische legerleiding, aldus RIA.

Het is moeilijk te geloven dat dat de hele waarheid is. Ook al zo raar voor een cateraar: hij staat op de sanctielijst van de Amerikaanse regering wegens het “voeren van een informatieoorlog tegen de Verenigde Staten”.

Tijd om in te zoomen op de kale man op de achtergrond.

1. Huiscateraar

Het begint voor Jevgeni Prigozjin allemaal in een hotdogkraam. Terwijl in Moskou de eerste McDonald’s opent, zet hij met zijn stiefvader een hotdogkraam in elkaar in Leningrad (het huidige Sint-Petersburg). Het is 1990 en de 29-jarige Prigozjin voelt uitstekend aan waaraan behoefte is: westerse worstenbroodjes met mosterd.

Prigozjin is dan net vrijgekomen uit een strafkolonie. Op zijn 18de kreeg hij al een voorwaardelijke celstraf wegens diefstal. Die deed hem weinig, net als de aansporingen van zijn stiefvader om langlaufer te worden. Hij koos voor spanning en geld, met de strafkolonie als gevolg. Negen jaar zat Prigozjin vast wegens fraude, gewelddadige berovingen en betrekking van minderjarigen bij criminaliteit.

De rechteloze beginjaren van het Russische kapitalisme liggen hem ­beter. Hij betaalt naar eigen zeggen ‘bandieten’ af voor plekken voor zijn hotdogkramen en ploft de verdiende roebels trots bij zijn moeder op de keukentafel. “Ze kon de tel niet bijhouden”, aldus Prigozjin in 2011 tegen een Peterburgs tijdschrift in een van zijn zeldzame interviews.

Met de hotdogopbrengsten zet hij de eerste supermarktketen van Sint-Petersburg op, en daarna de business die hem ver zal gaan brengen: een reeks kitscherige, luxueuze restaurants. Ook daarmee is hij weer de eerste in Sint-Petersburg. Volgens Prigozjin wilden de nieuwe rijken “iets nieuws in hun leven” en waren ze “klaar met koteletten met wodka”. Hij had gezien hoe de Parijse elite dineerde op restaurantboten en liet een oude motorboot renoveren tot restaurant; New Island wordt de hotspot van de ­Peterburgse elite.

Aan de tafels zitten de toekomstige leiders van Rusland, onder wie de ­interim-burgemeester van Petersburg, Vladimir Poetin. Prigozjin raakt bevriend met Poetins bodyguard, die ­later de baas zal worden van de presidentiële garde, een troepenmacht van honderdduizenden agenten.

Als president blijft Poetin naar New Island komen. In 2001 neemt hij de Franse president Jacques Chirac mee naar het schip. Een jaar later schuift hij aan met George W. Bush en diens vrouw. Prigozjin serveert zelf de gerechten. Aan Poetin en Bush: eendenpastei met pruim en zwarte kaviaar op ijs.

Prigozjin bereidt de gerechten niet zelf – ‘Poetins kok’, zoals Prigozjin vaak genoemd wordt, kan niet koken.

Vertrouwen winnen

Volgens de zakenman heeft hij het vertrouwen van Poetin ergens anders aan te danken. “Poetin heeft gezien hoe ik een business heb opgezet vanuit een hotdogkraam. Hij heeft gezien dat ik zonder minachting zelf de borden serveerde.”

Een jaar na het etentje met Bush viert Poetin zijn verjaardag op de dinerboot. Prigozjin wordt uitgenodigd om de ­catering te verzorgen bij meer staats­bezoeken, zoals dat van Berlusconi, en bij de presidentiële inhuldigingen van Poetin en Dmitri Medvedev, nog zo’n overblijver uit Poetins Peterburgse vriendenkring.

Met zulke contacten in het Kremlin stromen de overheidsaanbestedingen binnen. Prigozjins cateringbedrijf Concord mag maaltijden gaan leveren aan alle scholen van Moskou, daarna volgen de ziekenhuizen. De grootste bestelling komt van het ministerie van Defensie: Prigozjin mag in 2011 vrijwel het gehele Russische leger van voedsel voorzien. Sindsdien cateren zijn bedrijven voor zeker 3 miljard euro bij overheidsinstellingen, rekende de Russische Stichting voor Corruptiebestrijding uit.

Wat wil Prigozjin nog meer, vraag een journalist in 2011. Prigozjin antwoordt cryptisch dat hij met zijn twee kinderen een sprookjesboek heeft geschreven over kleine mensen in de grote stad. “De kleine man uit het boek heeft de koning geholpen zijn koninkrijk te redden en in de toekomst zal hij een heel heldhaftig karwei moeten verrichten.”

2. Trollenbaas

Aan de rand van Sint-Petersburg stuiten journalisten in 2013 op een witte villa vol internettende jongeren. Een van de ­leidinggevenden in de villa vertelt aan onderzoekskrant Novaja Gazeta dat hij ‘internetoperators’ aan het werven is. Hun taak: berichten tikken op sites en sociale media in ruil voor een boven­gemiddeld salaris.

De ‘trollenfabriek’, zoals het Agentschap voor Internetonderzoek later ­bekend wordt om zijn pogingen tot beïnvloeding van de Amerikaanse verkiezingen, is op papier niet in handen van Prigozjin, maar van een voormalige politiekolonel. Zo probeert Prigozjin zijn controle over het agentschap te verdoezelen, zeggen onderzoeksjournalisten. Die komen erachter dat de kolonel en Prigozjin regelmatig afspreken. Een teamleider blijkt een medewerker van Prigozjins cateringbedrijf Concord. En in gehackte mails staat dat ook betalingen aan het agentschap worden uitgevoerd door een accountant van Concord.

De trollen richten zich aanvankelijk op de Russische bevolking. Berichten bewieroken Poetin als stichter van stabiliteit in Rusland. Poetins tegenstanders, zoals oppositiepoliticus Aleksej Navalny, zijn “landverraders” en “spionnen van westerse inlichtingendiensten”.

Sanctielijst

Prigozjin probeert met projecten als de trollenfabriek in het gevlei te komen bij het Kremlin, vertelt een van zijn oud-­medewerkers. “De filosofie was: geweldig als het lukt en aandacht krijgt van het Kremlin, maar zo niet, dan maakt het verspilde geld niet uit.”

De cateraar is uit op de grootst mogelijke garantie op rijkdom in Rusland: het vertrouwen van Poetin. Zijn maaltijdenindustrie is aanzienlijk, maar klein ­vergeleken bij de zakenimperiums van Poetins beste vrienden – Prigozjin hoort daar niet bij. Dus zwermt hij om het Kremlin heen met politieke projecten die de president moeten helpen (het is niet bekend wat Poetin wist van de trollenfabriek).

Aandacht voor Prigozjins komt er als Engelstalige berichten uit zijn ­agentschap worden opgemerkt in de ­ Verenigde Staten. Facebook, Twitter en Google verklaren dat het agentschap de bron is van tienduizenden provocerende berichten die verdeeldheid proberen te zaaien over gevoelige onderwerpen onder Amerikanen.

De invloed van de berichten is onduidelijk, maar Washington vaardigt sancties uit tegen Prigozjin en zijn bedrijven wegens het voeren van een “informatieoorlog tegen de Verenigde Staten”.

“De Amerikanen zien wat ze willen zien”, reageert Prigozjin via staatspersbureau RIA. “Als ze de duivel willen zien, laat ze hem dan maar zien.” Hij ontkent iets te maken te hebben met het Agentschap voor Internetonderzoek.

Ondertussen groeit zijn invloed binnen het Kremlin. President Poetin tilt zijn beïnvloedingscampagnes naar een nieuw plan, zo blijkt uit onderzoek van The New York Times naar een bezoek van de president van Madagaskar aan Moskou in 2018. De president van de Afrikaanse eilandstaat, die er slecht voorstaat in zijn herverkiezingscampagne, wordt van het vliegveld gehaald door Prigozjin. Even later zit hij tegenover Poetin en Prigozjin in het kantoortje van de Russische president.

Enkele weken na de ontmoeting strijken er zo’n dertig Russen neer op Madagaskar. Ze huren studenten in om via sociale media een desinformatiecampagne op te zetten. Daar blijft het dit keer niet bij. De Russen bemachtigen zendtijd op tv, drukken een krant in de lokale taal en proberen tegenkandidaten van de president om te kopen, onder wie een apocalyptische cultleider.

Prigozjins operatie komt Poetin goed uit. De president ziet Afrika als een nieuw geopolitiek slagveld voor Rusland en probeert er invloed over te nemen van westerse landen.

En Prigozjins belang? Vlak voor de verkiezingen neemt een Russisch bedrijf een groot aandeel in een Madagaskars staatsbedrijf met chroommijnen.

Het bedrijf staat onder controle van ­Prigozjin, vertellen lokale ambtenaren en diplomaten aan The New York Times.

Ondanks de grootse aanpak mislukt Prigozjins campagne om de Afrikaanse president aan de macht te houden. Onder meer door amateuristische fouten in campagnemateriaal, zoals een verkeerd gespelde naam van de president, lijkt die weinig te hebben aan de hulp. De Russen dumpen de president en zetten zich achter diens tegenstander, die de verkiezing wint. Prigozjin komt uit de verkiezingsrace van Madagaskar met controle over de waardevolle mijnen.

3. Huursoldaat

De beïnvloedingsklussen vormen het vreedzame deel van het ‘heldhaftige ­karwei’ dat hij moet verrichten. Wie ­ Prigozjin volgt bij andere klussen, raakt verzeild in oorlogsgebied.

Eenvoudig is het niet om de cateraar te volgen. Prigozjin vermijdt de publiciteit en probeert zijn sporen te wissen: zijn jets veranderen bijvoorbeeld regelmatig van registratienummer.

Maar de Instagram-accounts (nu gesloten) van zijn kinderen geven een inkijkje. Zoon Pavel is te zien op een jacht en post een foto van zijn vaders limousine, een klassieke Lincoln Continental. Dochter Polina verspreidt foto’s van de familievilla aan de Zwarte Zee en van jets, met de registratienummers die ­geheim moesten blijven. “Papa is een aardige man”, schrijft een vriend van haar bij een foto van een Hawker 800. “Niet verder vertellen”, antwoordt Polina.

Onderzoeksjournalisten komen erachter dat Prigozjins jets vooral richting oorlogsgebied vliegen. Tussen september 2016 en januari 2019 landt een van Prigozjins jets minstens 21 keer in Syrië – en niet om het Russische leger te cateren dat er oorlog voert aan de zijde van de Syrische president Assad.

Achter de schermen heeft Prigozjin een nieuw bedrijf opgericht: Wagner, een huurlingenleger. Particuliere militaire organisaties zijn in Rusland verboden (in tegenstelling tot de VS die ervan gebruikmaken in oorlogen), maar Wagner bestaat toch. De trainingsbasis ligt bij provinciestad Krasnodar, ­tegenover een basis van de militaire inlichtingendienst GROe. Door heel Rusland staan graven van ­Wagner-strijders – honderden kwamen om in ­Oekraïne, Syrië en Afrika.

Het leger is volgens Russische media niet bedacht door Prigozjin, maar door het ministerie van Defensie. Dat heeft belang bij een troepenmacht die vuile klussen klaart zonder dat de verantwoordelijkheid bij het ministerie ligt. Prigozjin wordt als verantwoordelijke gekozen omdat hij het vertrouwen heeft van ­Poetin en minder aandacht trekt dan Poetins bekendere vrienden, vertellen mensen uit het ministerie van Defensie. En, zo zegt een van hen: “Prigozjin is een man van actie.”

Zelf zou Prigozjin minder enthousiast zijn geweest; de missie was gevaarlijk en de potentiële opbrengsten waren vaag. Maar Prigozjin was op de positie beland die hij zo graag wilde: in de vertrouwenskring van Poetin. En dat is geen vertrouwen om te verspelen.

De oorlog in het oosten van Oekraïne is de eerste test voor enkele honderden Wagner-soldaten, in Syrië begint het echte werk. Voordat de Russische militaire interventie officieel begint, in september 2015, strijden er in het geheim al drieduizend Russische soldaten van Wagner aan Assads zijde. Prigozjins troepen bevrijden olievelden voor de ­Syrische regering; de regering geeft er een deel van de olieopbrengsten voor terug.

De missie verloopt niet vlekkeloos. Prigozjins troepen belanden in 2018 in een vuurgevecht met de Amerikanen door samen met pro-Assad-troepen Koerdische bondgenoten van de Amerikanen aan te vallen. Het Amerikaanse leger waarschuwt het Russische leger nog voor de luchtaanval, maar de Russen zeggen niet verantwoordelijk te zijn voor de oprukkende strijders. Honderden komen om, onduidelijk is hoeveel van hen bij Wagner hoorden. Volgens deskundigen laat het incident zien dat niet alle bevelhebbers in het Russische leger blij zijn met een cateraar op het slagveld: anders hadden ze Wagners strijders wel gewaarschuwd voor de Amerikaanse aanval.

Maar Prigozjin behoudt Poetins steun. Het huurlingenleger komt goed van pas in Poetins zoektocht naar invloed in Afrika; autoritaire leiders kunnen immers wel wat militaire bescherming gebruiken.

Prigozjins huursoldaten duiken in 2018 op in de Centraal-Afrikaanse Republiek. Ze worden volgens Russische media ingeschakeld om de president van de republiek te beveiligen. Ook beginnen ze een trainingsmissie. Bedrijven die via ingewikkelde constructies aan Prigozjin verbonden zijn, krijgen toegang tot goud- en diamantmijnen in het land.

Prigozjins strijders zitten volgens Bloomberg inmiddels ook in Congo, Soedan, Libië en nog zes Afrikaanse landen. In de betreffende landen zijn telkens twee dingen aanwezig: gewapende conflicten (of de dreiging daarvan) en kostbare grondstoffen.

Veel is nog geheim over de activiteiten van Wagner. Drie Russische journalisten die onderzoek doen naar het bedrijf worden in 2018 doodgeschoten in de Centraal-Afrikaanse Republiek. De lokale autoriteiten zeggen dat de journalisten omkwamen bij een roofoverval, maar onderzoek van Dossier Center stelt dat ze waarschijnlijk zijn vermoord door iemand die in contact stond met een werknemer van ­Prigozjin.

Strijd tegen journalisten

Ook journalisten in Rusland worden steeds zwaarder geïntimideerd naarmate Prigozjins invloed toeneemt binnen het Kremlin. Bij Novaja Gazeta wordt een mand bezorgd met daarin een rouwkrans en een afgehakte geitenkop. De mand is gericht aan Denis Korotkov, een journalist die bekendstaat om zijn onthullingen over Prigozjins activiteiten. Een maand later onthult Korotkov alsnog het verhaal van een oud-medewerker van Prigozjin, die in detail vertelt over zijn ­betrokkenheid bij een moord op een kritische blogger, bij intimidaties van oppositieleden en zelfs bij een missie naar Syrië om gif te testen op krijgsgevangenen.

Prigozjin ontkent banden te hebben met Wagner. Zijn enige banden met het Russische leger bestaan volgens hem uit “soms een catering”.

De man die zich in twintig jaar heeft omhooggewerkt van serveerder tot onmisbare fixer in Poetins buitenlandbeleid, wordt door de Russische president in het openbaar nog altijd “een restauranthouder in Sint-Petersburg” genoemd. Over het huurlingenleger zegt Poetin in 2018 meer: “Als deze Wagner-groep een wet breekt, dan zal de openbaar aanklager stappen ondernemen en een juridische beoordeling maken.”

Maar de tijd waarin Jevgeni Prigozjin moest vrezen voor de openbaar aanklager lijkt vervlogen.