Lachen met je eigen miserie was nog nooit zo leuk, maar zijn memes wel zo onschuldig?

Het is een tweeluik. Het eerste paneel toont een zandkasteel, in het tweede paneel zie je hoe Bart Simpson het zandkasteel met een tuinslang tot een modderig hoopje herleidt. Bij het zandkasteel staat ‘My good mood’, bij de tuinslang ‘Overthinking’. Het is de onschuldigste meme die ik kan vinden op de Instagrampagina van @mentalhealthhoe, een meme-account gerund door Bryanna Moroz (17). De rest van de beelden die Moroz bijna dagelijks op haar meer dan 9.000 volgers loslaat, bevatten scènes uit populaire cartoons en series met mopjes over angstaanvallen, eetstoornissen en zelfmoordneigingen. Elke post haalt makkelijk bijna 1.000 likes.

@mentalhealthhoe is een kleine vis in een gigantische vijver vol soortgenoten. Er zijn ontelbaar veel accounts zoals de hare die de reposts aan de lopende band binnenrijven. Hun creaties duiken steeds vaker op in mijn Twitter- en Instagramtimeline, gepost door mensen met wie ik in het dagelijkse leven vrolijk een pint ga drinken. Ik kijk niet meer op wanneer Marge Simpson voorbijkomt met een strop in haar handen, grinnik wanneer Fred Jones van Scooby Doo zichzelf ontmaskert als zijn eigen grootste vijand. Ik post zelf al eens privé een Spongebob die luchtverfrisser op een vuilnisbak sprayt wanneer ik het over mijn self-carerituelen heb. Ik zocht er allemaal niet te veel achter. Tot ik per ongeluk zo’n meme openbaar plaatste. En een professioneel contact reageerde op een plaatje van aardvarken Arthur die naar de zelfmoordlijn belt terwijl zijn koptelefoon niet eens op zijn oren staat. ‘Alles ça va met u?’

“O nee, dat zou ik dus vreselijk vinden”, lacht Tinne* (31). Zij plaatst nooit mental-healthmemes in haar feed, maar stuurt ze gericht door naar vrienden van wie ze weet dat die er de humor van zullen inzien. Ook Frederik (24) heeft om die reden een Beste Vrienden-groep op Instagram aangemaakt. “Dat zijn allemaal mensen die mij er niet op zullen aanspreken wanneer ik zulke content deel. Mijn familie of naaste collega’s zitten daar dus dus niet in.” Idem voor Nina (25): zij hoeft geen reactie op de memes die ze post. “Of toch zeker niet in de vorm van hulp, medelijden of bezorgdheid. Ik ben niet uit op een ‘Hey, alles oké?’, eerder op een ‘Haha, herkenbaar!’”

Die herkenbaarheid ligt uiteraard aan de basis van de populariteit van meme-accounts als @mytherapistsays (4,3 miljoen volgers), @emotionalclub (1 miljoen), @psychosocialclub (112.000) en @cheerful_nihilism (84.000). Ook op Twitter doen gesimuleerde gesprekken met psychologen en innerlijke dialogen met demonen het goed. Dat is niet zo verwonderlijk. Donkere humor is al eeuwenlang een manier om met pijnlijke gedachten en situaties om te gaan. In zijn essay Der Humor uit 1927 beschreef Sigmund Freud dit nog als galgenhumor: ‘Het ego weigert gedwongen te lijden. Het laat zien dat trauma’s niet meer zijn dan een gelegenheid om plezier te hebben.’

Memes vormen de perfecte transmittor voor donkere humor. Het concept ‘meme’ werd in het leven geroepen door bioloog Richard Dawkins. In zijn boek The Selfish Gene (1976) deed hij een beroep op het Griekse woord mimesis (imitatie) om het natuurlijke proces te beschrijven van culturele informatie die doorgegeven wordt. Vandaag de dag zijn memes beelden of frases van populaire fenomenen uit de cultuur waarop een aangepaste tekst wordt gezet. Omdat iedereen de context (The Simpsons, of die ene quote uit het Pano-interview met Dries Van Langenhove) kent, wordt de boodschap ook sneller opgenomen. Memes zijn vandaag de dag meer dan mopjes, ze zijn geëvolueerd naar een heuse taal, voor wanneer onze gewone woorden tekortschieten. In mental-healthmemes doen herkenbare, onschuldige figuren uit je jeugd bovendien ook dienst als buffer voor de zware boodschap die er soms mee verkondigd wordt, waardoor ze een makkelijk medium worden om een moeilijke mededeling te doen, een format op maat voor de epidemie van deze tijd.

Ook sociocultureel valt de populariteit van memes over mentale gezondheid te verklaren. Het Amerikaanse consultancybureau Sparks & Honey onderscheidde vier belangrijke trends die de komende jaren alleen maar sterker zullen worden: aandacht voor mentale gezondheid (mind management), nieuws dat steeds behapbaarder, korter wordt (snack content), zaken die vroeger afgekeurd werden zullen steeds meer aanvaard worden (taboo toppling) en meer openheid (radical transparency). “Bij psychologische aandoeningen die niet altijd behandeld of zelfs gediagnosticeerd worden, is het belangrijk om de waarde van deze memes te leren kennen. Ze spelen een belangrijke rol in hoe we onze gevoelens en gedachten communiceren en uitdrukken”, zegt Matt Klein, researcher bij Sparks & Honey.

“Op zich vind ik het gebruik van die memes niet problematisch, sommige vind ik ook echt grappig”, zegt jeugdpsychiater Lieve Swinnen wanneer ik haar er enkele voorschotel. “Je hoeft niet altijd ontzettend ernstig over mentale problemen te praten, want dat maakt de drempel soms te hoog. Ik kan me voorstellen dat dit soort dingen helpen om het stigma van bepaalde psychologische aandoeningen of donkere gedachten op te heffen en een ander perspectief bieden. Het is al een positieve evolutie dat op sociale media niet meer altijd het perfecte plaatje wordt opgehangen. Dat het oké is om niet altijd oké te zijn en dat er meer mensen zijn die zich voelen zoals jij, dat je niet alleen bent.”

“Ik weet niet of ze maken dat ik me echt beter voel, maar ik vind lachen met je miserie wel een van de schoonste dingen die er is”, zegt Nina. “Ergens helpt het misschien ook wel om bevestiging te vinden voor je negatieve emoties, om te weten dat je niet de enige bent. Al is het natuurlijk dubbel om te zien hoeveel mensen zich soms echt heel slecht voelen.”

“Elke dag krijg ik berichten en comments van mijn volgers dat mijn content hen minder alleen doet voelen, dat ze zich begrepen voelen en dat ze zelfs bereid zijn om hun eigen demonen te delen”, zegt Cori Amato Hartwig aan Nylon Magazine (Amerikaans multiplatform-magazine over popcultuur en mode, red.). De bedenker van de populaire Instagramaccount @manicpixiememequeen (65.000 volgers) heeft geleerd dat memes een goede katalysator zijn om het gesprek rond mentale gezondheid te voeren. “Het proces van het delen, niet enkel via memes, maar het delen in het algemeen, doet de schaamte verdwijnen en het helpt je om je verbonden te voelen met de mensen met wie je het deelt en die instemmend reageren op wat je deelt”, zegt Hartwig.

Dat mental-healthmemes zo immens populair zijn, maakt het ook steeds makkelijker om ze veelvuldig te delen. ‘Ik retweet het gewoon omdat het het grappig is, net zoals 3.467 anderen het grappig vonden. En kijk, Kermit de kikker!’

Dit is niet onbelangrijk. Vooral mannen schamen zich vaak nog altijd een beetje om over hun gevoelens te praten en zullen dus veel minder snel hulp zoeken dan vrouwen, wat een van de verklaringen is voor het drie keer hogere zelfmoordcijfer bij heren. De meme-cultuur, en de afstand die de memes creëren, helpen mannen om het achterste van hun tong te laten zien, zij het dan via een digitale omweg.

Voor Frederik waren de memes daadwerkelijk een aanleiding om over zijn gevoelens te praten. “Toen ik zag dat enkele van mijn beste vrienden ook zulke dingen postten, durfde ik dat soort mopjes ook al eens op café maken, in het echt. Daar hoeft niet altijd een gesprek uit voort te vloeien. Ik wil er niet per se over praten, maar ik wil het wel gezegd hebben.”

De twintiger geeft ook aan dat memes hem meer dan eens inzicht en perspectief hebben geboden. “Het is al eens gebeurd dat ik gevoelens die ik nooit echt kon plaatsen weerspiegeld zag in een meme, of dat die meme mijn depressie vanuit een andere context benaderde waardoor ik er op een andere manier over ging nadenken.”

Alina Arseniev-Koehler, een sociaal wetenschapper aan de University of California die de band tussen sociale media en mentale gezondheid onder de loep neemt, zegt aan Nylon Magazine dat ze in haar onderzoek al regelmatig memes is tegengekomen die de pijn en de last van geestelijke aandoeningen kunnen overbrengen op een manier waar woorden soms tekortschieten. “Zo zijn er memes die de nuances van depressie perfect weergeven. Mensen die worstelen met depressie of andere mentale problemen voelen zich vaak geïsoleerd, en memes geven hun niet enkel de manier om hun eigen strijd te verwoorden, maar zorgen er ook voor dat hun gevoelens gevalideerd worden ‘want anderen voelen dit ook.’”

“Op Twitter zag ik iemand een mopje tweeten over haar slechte copingmechanismen. Dat ze altijd heel drastische maatregelen nam om het stuur om te gooien, zoals plots vegan worden in plaats van te beginnen bij een normaal slaappatroon en eens drie keer per dag normaal eten”, vertelt Tinne. “Ik maakte me daar zelf ook heel schuldig aan, maar had er tot op dat moment nooit over nagedacht, of had dat nooit gezien als iets schadelijks. Ik heb toen bij mijn psycholoog mijn telefoon bovengehaald. ‘Dit! Dít is wat ik doe!’”

Juist om die reden startte de Amerikaanse therapeute Adriana Alejandre de instagramaccount @latinxtherapy, waar ze zelf ook regelmatig zulke memes deelt. “Een meme kan heel wat informatie in luttele seconden overbrengen, soms beter dan wanneer je iets uitlegt omdat je niet altijd de aandacht kunt vasthouden.” Bovendien, zegt Alejandre aan Huffington Post, helpen ze ook mensen wier emotionele intelligentie niet bijzonder goed ontwikkeld is om zichzelf te verkennen en herkennen. “Soms snappen mensen niet wat ze aan het doen zijn tot ze het letterlijk onder ogen krijgen.”

Lieve Swinnen heeft het nog niet meegemaakt dat ze een smartphone onder de neus geduwd kreeg, maar ze zegt wel dat sommige van haar patiënten makkelijker visueel communiceren. “Zo’n meme maken of delen kan een creatieve uitlaatklep zijn. Sommige jongeren uiten zich via gedichten of liedjesteksten, maar dus ook via beelden.”

De psychiater plaatst wel een belangrijke kanttekening. “Ik maak me minder zorgen om de boodschap dan wel om het medium”, zegt Swinnen, die aanstipt dat er op sociale media weinig controle heerst en dat het plekken zijn waar psychische problemen bij jongeren vaak hun oorsprong vinden. “Dat maakt het een beetje dubbel, vind ik. Voor een grote groep mensen zal het wel helpen om via dit soort mopjes psychische stoom af te laten, maar ik maak me zorgen om jongeren die al heel kwetsbaar zijn. Wat als ze niet de juiste reactie krijgen? Als hulpsignaal vind ik die memes in ieder geval niet geschikt. Ze zijn een manier om met de pijn om te gaan, maar niet om het probleem aan te pakken.”

Frederik merkt ook dat de memes hem enkel helpen wanneer hij zich “low-key slecht voelt.” In een hele zware periode vindt hij het juist lastig om een timeline vol memes te zien die lachen met zijn donkere gevoelens, en kan het soms zelfs aanstootgevend of stimulerend werken. “Iemand met hypochondrie kan op momenten dat de ziekte het hardst toeslaat ook beter wegblijven van het internet, zodat hij geen enge ziektes moet googelen. Ik kijk minder opdat ik minder memes zou zien.”

“Ik vind het confronterend als mensen grappige dingen kunnen tweeten over hun therapie”, zegt Tinne. “Dan voel ik me nog een grotere loser. Ik ken iemand die maar één keer per maand naar de psycholoog gaat en daar altijd een goede tweet uit weet te puren. Ik ben jarenlang elke week op gesprek gemoeten en had dus ‘meer materiaal’ maar ik kon er gewoon niets mee doen.” Alexander* (29) vindt het dan weer lastig om te zien met wat voor gemak mensen hun duisterste demonen uit de kast halen. “Ik post wel eens memes over mijn anxiety, omdat mensen dat ondertussen snappen, maar over mijn bipolaire stoornis zal ik bijvoorbeeld niet snel iets online zetten. Ik ben niet klaar om dat gesprek daar te voeren, maar als ik zie dat anderen dat wél doen, voel ik mij haast gedwongen.”

Psychiater Swinnen haalt ook aan dat het verspreiden van geestelijke gezondheidshumor op termijn misschien serieuze problemen kan bagatelliseren of zelfs romantiseren, iets waar haar buitenlandse collega’s in 2013 ook al voor waarschuwden toen de term ‘wannabe depressed’ zijn oorsprong kende. Wanneer iedereen ‘Lol anxiety’ post, bestaat de kans dat iemand die daadwerkelijk een angststoornis heeft, niet meer serieus genomen wordt.

Op microblogsites als Tumblr en Twitter werd depressie middels diepzinnige teksten en overbewerkte zwart-witfoto’s als ‘beautiful suffering’ voorgesteld, niet als een ziekte maar als een karaktereigenschap die je meer diepgang gaf, als een soort vlag en wimpel voor je mens-zijn. Alexander meent dat dit nu opnieuw aan het gebeuren is. “It’s like the new elite. Als je vandaag geen therapeut hebt wiens woorden je kunt verdraaien of geen stoornis hebt waar je de draak mee kunt steken, tel je niet meer mee.”

“Er wordt van sociale media vaak gezegd dat het de plek is waar je jezelf supergelukkig voordoet maar ik heb de laatste jaren een drastische shift gemerkt”, zegt Frederik. “Natuurlijk zijn die perfecte plaatjes er nog, maar daarnaast is er een hele onderstroom waarin het juist cool is om zwartgallig en depressief te doen.”

Vandaag de dag kun je dus scoren met mentale gezondheid. Hartjes, retweets en extra volgers zijn het begeerde resultaat van een welgemikt mopje over je eetstoornis, ook voor mensen die niet per se worstelen met de ziektes waarnaar de memes refereren. Ervaringen met psychische problemen lijken wel consumptiegoederen geworden, en onze gevoelens worden snelle content die vlug geliket maar even snel weer weggeklikt wordt.

“Ik wil een ander zijn rekening niet maken”, zegt Frederik, “maar ik vind het moeilijk om te zeggen of die mensen zich niet écht slecht voelen; ik heb soms mijn bedenkingen.” Nina: “Ik ken niemand die niet zegt last te hebben van depressieve gevoelens of angsten. Ik denk dat het ergens wel trendy is geworden om sad te zijn.”

Dat kan, maar laten we dan alsjeblieft wel de onderstroom van deze trend in de gaten houden. Want niet iedereen die deze memes post, surft lustig mee op de hype. Wie echt het gevoel heeft te verdrinken, heeft hulp nodig, geen heart eyes.

Tinne en Alexander zijn schuilnamen.

Chat of bel met AWEL (102, awel.be) of met Tele-Onthaal (106, tele-onthaal.be). Wie vragen heeft rond zelfdoding, kan terecht op de Zelfmoordlijn via het gratis nummer 1813 of op zelfmoord1813.be.