Neemt seksueel geweld toe? - Lode Lauwaert

Lode Lauwaert is filosoof en werkt aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte (KU Leuven). Eerder schreef hij een boek over markies de Sade; in het voorjaar van 2017 geeft hij bij Polis het boek 'Filosofie van geweld' uit.

Vorige week werd wereldwijd terecht onthutst gereageerd op de onthulling van regisseur Bernardo Bertolucci. Actrice Maria Schneider werd namelijk in dé scène uit Last Tango in Paris écht verkracht, waardoor het bijna onmogelijk wordt zonder afgrijzen naar de film te kijken.

Die reactie moeten we allicht voor een flink stuk begrijpen vanuit een welbepaald oordeel over seksueel gewelddadig gedrag: het is per definitie ontoelaatbaar, ook al staat het de zogenaamde vrijheid van de kunst in de weg.

Wanneer iemand dus zegt dat een handeling seksueel gewelddadig is, dan wordt die niet alleen beschreven. Daarmee wordt doorgaans meteen ook duidelijk gemaakt dat de handeling moreel fout is.

Maar waarschijnlijk zegt de weerzin die het interview met Bertolucci oproept ook iets over onze tijd: we zijn zeer gevoelig voor seksueel geweld. Als dat klopt, dan is dat uiteraard in moreel opzicht een goede zaak.

Anderzijds bemoeilijkt het wel de veel gestelde vraag of er meer seksueel geweld is dan vroeger. Waarom bemoeilijken? Als het juist is dat we intoleranter zijn geworden voor seksueel geweld, dan kan je verwachten dat het ook meer wordt aangegeven. En dat maakt natuurlijk dat geen betrouwbare vergelijking mogelijk is met pakweg honderd jaar terug.

Los daarvan moet je altijd in zekere zin op je hoede zijn wanneer onderzoek leest over de toe- of afname van seksueel geweld. Niet alleen omdat de vragen slecht geformuleerd kunnen zijn, zoals onlangs bleek in het Europose onderzoek naar de mening van Vlamingen over seksueel geweld.

Ook bestaat de kans dat één wetenschapper meer daden als seksueel gewelddadig beschouwt dan een andere wetenschapper.

En dat heeft natuurlijk consequenties, want als je een groter aantal daden onder de noemer ‘seksueel geweld’ laat vallen, zal je vanzelfsprekend meer seksuele gewelddaden observeren.

Nu zou je kunnen denken dat dit verschil alles te maken heeft met de onderzoekers zelf. Dat is echter te kort door de bocht. Want je gaat daarbij uit van de veronderstelling dat het voor eens en altijd vast ligt welk gedrag onder de noemer ‘seksueel geweld’ valt, terwijl dat eigenlijk niet zo is.

Anders dan bij pakweg goud, tijgers of haar is het niet voor de eeuwigheid zeker welk gedrag je precies als seksueel geweld kan zien en welk niet.

Dit is natuurlijk geen vrijgeleide voor onderzoekers om met de losse pols te werk te gaan. Zij er doen er goed aan onderling af te spreken welke daden ze als seksueel geweld beschouwen. Maar het feit dat zij naar overeenstemming moeten zoeken geeft wel aan dat de grenzen van wat seksueel geweld is kunnen verschuiven, en daar heb je als individu weinig of geen vat op.

Wie dat betreurt, moet wel twee zaken beseffen. Eén: in het dagelijkse taalgebruik noemen wij soms de meest uiteenlopende zaken ‘geweld’, zonder dat er een overkoepelende eigenschap is voor al die geweldvormen. Zo zien sommigen geweld indien sprake is van vernietiging, terwijl anderen van geweld spreken, zelfs wanneer niets vernietigd werd.

Twee: de moeilijkheid om de grenzen van seksueel geweld voorgoed vast te leggen, heeft uiteraard ook voor een flink stuk te maken met de aard van seksualiteit zelf. Want wie kan exact de grens van het seksuele aanduiden?

Kan iemand ooit precies aanstippen waar seksualiteit begint en waar het stopt? Daarbij komt nog dat daden die eerst duidelijk geen seksuele betekenis hebben door omstandigheden toch plots zulke betekenis kunnen krijgen.

Op basis hiervan kan je concluderen dat context een belangrijke rol speelt, al kan je niet zeggen die allesbepalend is. Want er zijn wel degelijk daden die we altijd als seksueel gewelddadig zien.

Anderzijds is het wel zo dat ons hele begrip van seksueel geweld als dusdanig niet los van ook maar enige context. Waarom niet? Een voorwaarde om van seksueel geweld te spreken is dat er geen wederzijdse instemming (mutual consent) is, een criterium dat ook in de laatste campagne van staatssecretaris Joke Sleurs centraal staat.

Maar het feit dat we dit belangrijk vinden, moet je natuurlijk begrijpen vanuit de liberale cultuur waarin we leven en waarin we de autonomie van het individu zo belangrijk vinden, wat ooit anders is geweest.

Misschien verklaart dit ook waarom Bertolucci in het begin van de jaren 70 geen problemen had met de bewuste verkrachtingsscène, terwijl hij zich nu wel schuldig voelt. Al kon hij het vreemd genoeg niet te laten te zeggen dat hij vandaag geen spijt voelt.