Maken Europese rechters een degelijk asielbeleid onmogelijk? - Rob Heirbaut

Rob Heirbaut en Hendrik Vos schrijven om de twee weken beurtelings een analyse- respectievelijk opinietekst over Europese politiek. Heirbaut is VRT-journalist, gespecialiseerd in de EU. Vos is hoogleraar aan de Universiteit Gent, waar hij directeur is van het Centrum voor EU-studies.

In zijn opiniestuk over "gouvernement des juges" geeft N-VA-voorzitter Bart De Wever niet alleen kritiek op Belgische "activistische" en "wereldvreemde" rechters. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens in Straatsburg krijgt er van langs. Dat Hof controleert de naleving van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens in de 47 landen die lid zijn van de Raad van Europa.

De kritiek op het Europees Hof is niet nieuw, en bestaat ook elders. In het Verenigd Koninkrijk kwam het Europees Hof voor de Rechten van de Mens onder vuur na een arrest waarin het zei dat gevangenen stemrecht moesten hebben. In april van dit jaar zei toenmalig Brits minister van Binnenlandse Zaken Theresa May (die intussen premier geworden is), dat het Verenigd Koninkrijk zich moest terugtrekken uit het Europese Mensenrechtenverdrag. Dit stond volgens haar zelfs los van de vraag over EU-lidmaatschap: de macht van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens was te groot geworden, zei ze.

De Wever verwijst onder meer naar het arrest ‘Hirsi vs. Italië’ dat, volgens hem "pushbacks op de Middellandse Zee verbood", terwijl "tot 2011 pushbacks naar de Noord-Afrikaanse kust onderdeel van het beleid waren".

Hier gaat De Wever wel kort door de bocht. Het terugbrengen van bootjes met vluchtelingen naar de Noord-Afrikaanse kust (wat men pushbacks noemt) waren geen onderdeel van het Europese asiel- en migratiebeleid, maar wel van een deal tussen de toenmalige Italiaanse premier Berlusconi en de Libische dictator Khadaffi. Italië beloofde Khadaffi een smak geld, in ruil gingen de Italiaanse en Libische kustwacht samenwerken om bootjes met vluchtelingen op te sporen en terug te brengen naar Libië. Aan deze samenwerking kwam een einde toen de revolutie in Libië uitbrak in 2011.

Het Europees Hof velde het omstreden arrest pas in 2012, toen er geen pushbacks meer waren. Het arrest ging over feiten die zich in 2009 hadden afgespeeld. De Italiaanse kustwacht onderschepte toen 3 schepen met 200 vluchtelingen op 35 kilometer van het Italiaanse eiland Lampedusa, en bracht hen terug naar Libië. Aan boord waren onder andere vluchtelingen uit Somalië en Eritrea.

Het Hof oordeelde dat Italië het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens had geschonden, omdat de vluchtelingen niet de kans kregen om internationale bescherming te vragen, en werden teruggestuurd naar een land waarvan Italië wist dat vluchtelingen er op een mensonterende manier werden behandeld. Italië overtrad volgens het Hof het Europese Mensenrechtenverdrag.

Ook de context van een ander arrest waar De Wever naar verwijst, is anders. In 2011 veroordeelde het Hof België omdat ons land een Afghaanse asielzoeker had teruggestuurd naar Griekenland. Volgens de Dublinregels was dat land, waar hij de Schengenzone was binnengekomen en geregistreerd was, verantwoordelijk voor de behandeling van het verzoek. Maar volgens het Hof werden asielzoekers in Griekenland dermate slecht behandeld, dat de Dublinregels niet mochten worden toegepast.

De Wever suggereert dat dit te wijten is aan de regering onder leiding van premier Tsipras. Die kwam echter pas in 2015 aan de macht, en erfde een toestand die ontstaan was onder de vorige regeringen van afwisselend socialisten en conservatieven. De vluchtelingstroom die Griekenland in 2015, toen Syriza wel aan de macht was, te verwerken kreeg, was van dusdanige proporties, dat geen enkel land, hoe goed georganiseerd ook, dit de baas had gekund.

Het klopt wel dat Griekenland zijn voeten veegde aan de registratieplicht. Pas nadat de Balkanroute geblokkeerd was (waardoor duizenden vluchtelingen geblokkeerd zaten in Griekenland) en Griekenland ei zo na uit de Schengenzone was gezet, veranderde de Griekse houding. Als het van de Europese Commissie afhangt, zullen asielzoekers die na 15 maart 2017 in Griekenland geregistreerd worden en later toch proberen door te reizen naar een ander Europees land, opnieuw teruggestuurd kunnen worden.

Het is afwachten of het Hof zich ooit zal moeten uitspreken over de vluchtelingendeal tussen de Europese Unie en Turkije. Op papier lijkt die te voldoen aan de criteria van het Hof, mensenrechtenorganisaties denken daar echter anders over. Wie erin slaagt om vanuit Turkije Griekenland te bereiken, kan daar een asielaanvraag indienen. Syriërs die vervolgens recht hebben op internationale bescherming, worden teruggestuurd naar Turkije, omdat Europa ervan uit gaat dat ze daar geen vervolging of slechte behandeling riskeren.

Sinds de deal is het aantal vluchtelingen dat Griekenland vanuit Turkije bereikt drastisch gedaald. In Turkije is intussen ook een en ander veranderd. Sinds de mislukte staatsgreep is de verhouding tussen de Europese Unie en Turkije fel verslechterd, en dreigt president Erdogan ermee om de vluchtelingendeal op te blazen. En op de Griekse eilanden is de toestand in overbevolkte vluchtelingenkampen stilaan onhoudbaar, omdat er van het Europese spreidingsplan voorlopig niet veel in huis komt.

De Europese Unie wil graag gelijkaardige deals sluiten met andere landen rond de Middellandse Zee. Met Libië lukt dat niet, omdat dat land in complete chaos verzeild is geraakt. En dus is het erg moeilijk om te beletten dat er van daar schepen met vluchtelingen vertrekken. Aan boord zitten ongetwijfeld veel mensen die op zoek zijn naar een beter bestaan in Europa, maar ook mensen die op de loop zijn voor oorlog of vervolging, en dus in aanmerking komen voor asiel. De schepen zomaar terug naar hun vertrekpunt brengen is in strijd met de internationale principes waar de Europese Unie zich aan zegt te willen houden.

De vluchtelingen die via Libië Europa proberen te bereiken, komen van verder in Afrika. Daarom probeert de EU ook met verschillende Afrikaanse landen deals te sluiten: Europa belooft investeringen om de levensstandaard te verhogen, en geld voor betere grensbewaking. Spanje koos eerder al voor deze aanpak, door akkoorden te sluiten met bijvoorbeeld Senegal en Mauritanië. In feite betaalt Spanje die landen om te beletten dat er nog bootjes met vluchtelingen richting Spanje vertrekken. Daardoor is het aantal vluchtelingen dat Spanje bereikt drastisch gedaald.

De Europese Unie worstelde de voorbije jaren met de aanpak van de vluchtelingencrisis, en was er ook helemaal niet op voorbereid. Niet zozeer de arresten van het Europees Hof bemoeilijkten de aanpak, maar wel de ongeziene omvang van het aantal vluchtelingen als gevolg van de gruwelijke oorlog in Syrië, als de afwezigheid van een uniform Europees asielbeleid aan de buitengrenzen. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens verkleint de speelruimte die politici hebben bij het uitwerken van een asielbeleid, maar maakt het ook niet onmogelijk.

Het Europese Hof voor de Rechten van de Mens (in Straatsburg) is niet te verwarren met het Europees Hof van Justitie (in Luxemburg). Dat laatste Hof is alleen bevoegd voor de 28 lidstaten van de Europese Unie. Het controleert of die lidstaten (en de Europese instellingen) zich houden aan de Europese regels (wetten, verdragen, en het Handvest van Grondrechten), en zorgt er via antwoorden op vragen van nationale rechters voor dat die regels in de EU overal op dezelfde wijze geïnterpreteerd worden.

Zo oordeelde het Hof dat een Europese richtlijn over bescherming van asielzoekers ook mensen beschermt die hun land ontvlucht zijn wegens hun homoseksuele geaardheid, en daarom vervolging riskeren. Ook dit Europese Hof van Justitie krijgt wel eens het verwijt "activistisch" te zijn, omdat sommige uitspraken volgens critici erop gericht zouden zijn om de Europese integratie te versnellen.

Onder meer daarom zei de Britse premier May dat het Verenigd Koninkrijk na de brexit absoluut niet meer onder de rechtspraak van het Hof van Justitie wil vallen. De Europese vakbonden waren dan weer boos op het Hof toen het oordeelde dat een staking het vrij verkeer van diensten belemmerde. En de N-VA-europarlementsleden schoten met scherp op de advocaat-generaal van het Hof, toen die een negatief advies uitbracht over het akkoord tussen de EU en Canada over de uitwisseling van passagiersgegevens.

Het Europees Hof van Justitie krijgt nu een vraag voorgeschoteld over de visumkwestie die de aanleiding was voor de rel over "wereldvreemde" en "activistische" rechters. Kan een familie die in het buitenland woont een visum aanvragen voor een Europees land, om vervolgens in dat land zelf een asielaanvraag in te dienen?

Mogelijk valt de interpretatie uit in het voordeel van de Dienst Vreemdelingenzaken en staatssecretaris Francken, en verstomt de kritiek op wereldvreemde rechtspraak en "gouvernement des juges". Verdwijnen zal die kritiek nooit helemaal. Een rechter die een wet moet interpreteren maakt meestal wel iemand ongelukkig. Maar onafhankelijke rechtspraak hoort nu eenmaal bij een rechtsstaat.