‘Wie eenzaam is, heeft een grotere kans om vroeger te sterven dan alcoholici of obese mensen’

Leslie Hodge: “Eenzaamheid treft zelfs dertigers en veertigers. Je vind ze in alle generaties terug. Dat intrigeerde mij, dus ben ik me erin gaan verdiepen. Al snel bleek dat daar een boek in zat, want eenzaamheid is niet zomaar een gevoel: ze heeft ook een nadelig effect op je gezondheid. Je kunt er zelfs vroeger door sterven, onder meer door de aanhoudende stress die ze veroorzaakt.”

Als mensen tegen je zeggen dat ze eenzaam zijn, wat bedoelen ze dan?

“Ze hebben wel relaties, maar die voldoen niet aan hun behoeften. Er is een groot verschil tussen wat ze willen en wat ze hebben, dat maakt hen ongelukkig.

“Je moet een onderscheid maken tussen emotionele en sociale eenzaamheid. Bij emotionele eenzaamheid missen mensen vaak een maatje aan wie ze alles kunnen vertellen en met wie ze een authentieke band hebben. Sommigen daarentegen hebben wel zo’n maatje, maar voelen zich toch nog eenzaam omdat ze een groter sociaal netwerk missen: ‘Ik ben gelukkig getrouwd en ik heb kinderen, maar ik heb geen grote vriendenkring om dingen mee te doen.’ In Nederland is onderzoek verricht naar beide soorten eenzaamheid. Daaruit bleek dat jongeren in even grote mate emotioneel als sociaal eenzaam zijn, terwijl mensen met een gezinsleven het lastig vinden dat er een groot sociaal netwerk wegvalt.”

Volgens psychiater Dirk De Wachter is een klein beetje ongelukkig kunnen zijn de kunst van het leven. Waar ligt de grens?

“Iedereen heeft weleens last van eenzaamheid in zijn leven. Ook mensen die anderen misschien als succesvol zien: popsterren Lady Gaga en Madonna hebben onlangs toegegeven dat ze zich soms eenzaam voelen. Daarom zou er geen taboe op mogen rusten: eenzaamheid treft alle lagen van de bevolking. Maar als ze aanhoudt en chronisch wordt, heeft ze een nadelig effect op je gezondheid: eenzaamheid veroorzaakt stress, en chronische stress is niet gezond. Eenzame mensen gaan zich anders gedragen en worden ook anders benaderd: je kunt zo snel in een negatieve spiraal terechtkomen.

“Volgens de evolutietheorie zijn we groepsdieren. Die kunnen beter overleven als ze samen zijn: jager-verzamelaars konden makkelijker in groep een dier doden dan in hun eentje. Als je alleen bent, voel je je onveiliger en onbeschermd, en ervaar je stress: je gaat slechter slapen, je bloeddruk stijgt en je weerstand verzwakt. Je lichaam is constant op zijn hoede, want we zijn niet gemaakt om alleen te zijn. Wie eenzaam is, heeft zelfs een grotere kans om vroeger te sterven dan alcoholici of obese mensen.

“Voel je je eenzaam, dan kun je dat zien als een signaal dat je er iets aan moet doen. Maar anders dan bij een gevoel van honger of dorst kun je niet zomaar zeggen: ‘Ik ga er even voor zorgen dat ik minder eenzaam ben.’ Je hebt altijd iemand anders nodig met wie je een goed gesprek kunt voeren of die je een goed gevoel geeft.”

Neemt de eenzaamheid toe omdat onze samenleving steeds individualistischer wordt?

“Vroeger was er zeker meer samenhorigheid, maar in de onderzoeken zijn de cijfers over eenzaamheid redelijk stabiel gebleven. Elke generatie heeft wel mechanismen om mensen uit te sluiten: in het dorpsleven waren er vroeger ook mensen die er niet bij hoorden en een teruggetrokken leven leidden. Maar nu leven veel meer mensen in een stedelijke omgeving en die bevordert eenzaamheid: je leeft er anoniemer. Iemand spontaan bezoeken zul je er minder snel doen dan op het platteland. En wie kent zijn buren nog in de stad? Als je geen netwerk hebt dat af en toe aan je denkt en vraagt hoe het met je gaat, kun je makkelijk in de anonimiteit wegglijden. Onlangs werd in Antwerpen een 39-jarige man pas weken na zijn dood teruggevonden. Hij is helaas geen uitzondering.

“Uit het Nationaal Geluksonderzoek blijkt dat vooral jongeren zich eenzaam voelen, waarna dat gevoel vermindert en pas op hoge leeftijd weer toeneemt. Vanaf de leeftijd van 85 jaar zie je veel mensen in je omgeving overlijden en word je zelf minder mobiel. Dan krijg je de typische beelden van bejaarden die aan het raam in het rusthuis naar buiten zitten te turen. Daar kan de politiek iets aan doen: er moet meer geld naar kwalitatieve zorg gaan. Vaak zijn rusthuizen onderbemand en hebben verzorgers te weinig tijd om echt met de bejaarden bezig te zijn.”

Volgens geluksprofessor Lieven Annemans moet de politiek ook meer investeren in buurtinitiatieven die eenzaamheid kunnen tegengaan. Kan dat helpen?

“Buurten kunnen meer initiatieven nemen om bewoners samen te brengen, maar dat is niet dé oplossing. Als je partner gestorven is, dan zal een koffie drinken met een buur dat gemis niet wegnemen. Mensen die langdurig eenzaam zijn, leggen ook niet zo makkelijk contacten.

“De Nederlandse supermarktketen Jumbo heeft nu de kletskassa gelanceerd, voor wie behoefte heeft aan een praatje. Ik hoorde onlangs het verhaal van een vrouw die zich erg alleen voelde toen haar kinderen het huis uit waren: voor haar was winkelen het enige contact met de buitenwereld. Ze ging zelfs naar de winkel om mensen te kunnen zien, ook al had ze niets nodig. Zulke initiatieven zijn zeker mooi, maar het probleem van de eenzaamheid zal niet opgelost worden door in alle supermarkten kletskassa’s te openen. Je moet aansluiting kunnen vinden bij iemand, en zo’n authentieke band kun je niet forceren.

“Eenzaamheid hangt ook samen met armoede, en op dat vlak kan de politiek zeker iets betekenen. De armoede in België is onaanvaardbaar. Armen hebben geen geld om iets buitenshuis te doen, of ze durven niet op café te gaan omdat ze geen geld hebben om te trakteren. Ze kunnen niet mee op reis en hebben niet het geld om een hobby uit te oefenen. Zo raak je sociaal geïsoleerd.

“Ook zieken lopen een verhoogd risico op eenzaamheid, zoals wie in een rolstoel belandt, aan zijn bed gekluisterd is of dement wordt, net als hun mantelzorgers: zij werken vaak minder buitenshuis en gaan minder op stap, want ze willen voor hun partner, ouder of kind zorgen. In de psychiatrie is er eveneens veel eenzaamheid, bijvoorbeeld bij mensen in crisis met een ernstige psychiatrische aandoening, die zich even uit de samenleving moeten terugtrekken. Het stigma dat daar nog vaak aan kleeft, helpt hen ook niet.

“Kwetsbare groepen zijn in het algemeen vatbaarder, maar daar blijven we te onverschillig voor: ‘Zolang we niets horen, zal het wel oké zijn.’ Dat is makkelijk, want zo heb je er zelf geen last van. Terwijl iedereen wil dat iemand vraagt: ‘Hoe gaat het écht met je?’ Er zijn ook veel vooroordelen. In een Canadees onderzoek is nagegaan hoe studenten reageren op eenzame mensen. Ze moesten praten met mensen uit twee groepen, die gelabeld waren als ‘eenzaam’ en ‘niet eenzaam’, hoewel het allemaal mensen waren die niet eenzaam waren. Vóór de start hadden veel studenten vooroordelen: ‘Die eenzamen zullen vast geen aangename mensen zijn, die willen we niet in ons netwerk.’ Na het gesprek bleven die vooroordelen hardnekkig overeind, terwijl alle gesprekspartners dus níét eenzaam waren. Dat beeld kan blijkbaar niet makkelijk veranderd worden.”

Wat kunnen langdurig eenzamen zelf doen?

“Ze moeten het initiatief nemen om uit hun eenzaamheid te raken. Maar dat is niet makkelijk voor eenzame mensen die introvert of onzeker zijn, of die een minder positief zelfbeeld hebben. Zij interpreteren de toenadering van anderen vaak ook negatief: waarom wil die nu plots iets gaan drinken met mij?

“In de VS gaan mensen vaker in therapie voor eenzaamheid of krijgen ze begeleiding om aan hun sociale vaardigheden te werken. Dat levert goede resultaten op.”

Volgens de existentialistische filosofen is de mens an sich alleen, en moeten we dat ook leren aanvaarden.

“Zij gaan uit van het idee dat je alleen wordt geboren en ook alleen zult sterven. Ik ben geen aanhanger van die visie: al vanaf de geboorte ontfermt de moeder zich over het kind. En je kunt sterven terwijl je omringd bent door anderen.

“Die filosofie kan wel een mooie bezinningsoefening zijn: wat kun je over jezelf ontdekken als je alleen bent? Het is positief als je je af en toe wilt terugtrekken. Maar dat is een groot verschil met eenzaam zijn, daar zijn we niet voor gemaakt. Dat zie je bijvoorbeeld bij weduwen of weduwnaars die nog bij elke maaltijd een bord voor hun overleden partner klaarzetten.”

Volgens psycholoog Luc Goossens worden verwachtingen die je vóór je 30ste hebt over relaties, werk en kinderen vaak niet ingelost. Is dat een verklaring voor de grote eenzaamheid bij jongeren?

“Dat speelt zeker mee. Hoe hoger je verwachtingen, hoe moeilijker die in te lossen zijn. Iemand die geen verwachtingen koestert, zal zich minder eenzaam voelen, ook al heeft hij of zij nog geen lief of kinderen.

“Pubers vragen zich af: ‘Wie ben ik? Wie wil ik zijn? Bij wie vind ik aansluiting?’ Als ze vinden dat niemand hen begrijpt, trekken ze zich verongelijkt terug. Na de middelbare school moeten ze een studierichting kiezen, wat veel stress veroorzaakt, en daarna komen ze in een nieuwe omgeving terecht. Als je sociaal vaardig bent, zal het makkelijker zijn om nieuwe vriendschappen te sluiten. Anders moet je wachten tot je in het weekend met je vrienden uit de middelbareschooltijd kunt afspreken.

“Na je studie moet je een job zoeken. De eerste keer op je nieuwe werk binnenstappen is niet voor iedereen evident: ‘Met wie zoek ik al dan niet contact?’ En dan moet je ook een woning zoeken. Door al die veranderingen en kantelmomenten ben je vatbaarder voor vereenzaming. Wie daarbovenop vindt dat hij tegen zijn 25ste een vaste job en een levenspartner moet hebben, is nog kwetsbaarder. Jongeren moeten weten dat het zeker niet abnormaal is om even met eenzaamheid te worstelen, maar ze moeten er wel aan werken. Merk je dat je erin blijft hangen, praat er dan over met anderen. Lukt dat niet, zoek dan hulp.”

Ook mensen met een partner kunnen eenzaam zijn: een kwart van de Belgen is niet gelukkig in zijn relatie, en één op de tien Belgen heeft geen enkele goede vriend of vriendin.

“We mogen er niet van uitgaan dat een relatie de enige vorm is waarin je gelukkig of niet eenzaam kunt zijn. Een goede relatie kan tegen eenzaamheid beschermen, maar het is een slecht idee om enkel een relatie te hebben omdat je dan niet alleen bent. Heb je zelf minder de behoefte om elke avond diepzinnige gesprekken te voeren, terwijl je partner dat wel nodig heeft om gelukkig te zijn, dan zal het ook niet werken.

“Wie het problematisch vindt om single te zijn, raad ik af om als een gek te beginnen swipen op Tinder. Hoe meer keuze je hebt, hoe minder moeite je doorgaans doet om iemand echt te leren kennen: je gaat snel verder ‘shoppen’. Als je op zoek bent naar een diepere band, dan moet je het tijd geven.

“Dat 10 procent van de Belgen aangeeft geen goede vriend of vriendin te hebben, is inderdaad een triest cijfer. De individualisering en de digitalisering van de samenleving hebben daar veel mee te maken. Het is ieder voor zich. Iedereen zit naar een schermpje te turen, maar dat is geen activiteit die je voldoening schenkt of waar je blijer van wordt. Een goed gesprek van vier uur doet veel meer deugd dan vier uur lang surfen en scrollen. Ik wil de sociale media niet met de vinger wijzen, want ze kunnen handig zijn om met iemand af te spreken, maar dan moet je elkaar daarna ook zíén.

“Het is gevaarlijk om je eigen leven te vergelijken met alle foto’s die je ziet passeren op Facebook of Instagram, terwijl jij in je eentje in je pyjama in de zetel zit: ‘En ik werd niet uitgenodigd!’ Dan spreek je beter iemand aan: ‘Ik zag dat je daar was, het leek me leuk! Gaan we eens samen ergens naartoe?’”

Maar zelfs als je moeite doet om met iemand af te spreken, lukt dat niet altijd: iedereen heeft het druk met zijn werk of zijn gezin. Moet je dan nieuwe vrienden zoeken?

“Als je geen weken wilt wachten voor je op café kunt gaan, dan moet je op zoek naar mensen met dezelfde instelling.”

Blijkbaar had Xavier Taveirne moeite om mannelijke getuigen te vinden voor zijn programma Eenzaam: ‘Veel mannen haken uit schaamte af, omdat ze de reacties van hun omgeving of werkgever vrezen.’

“Onderzoeken uit de jaren 90 tonen dat we eenzaamheid minder aanvaarden bij mannen. Vrouwen zien we nog altijd als meer emotionele wezens, mannen zouden sterk moeten zijn en worden strenger beoordeeld als het over eenzaamheid gaat.

“Nu, de angst van eenzame mannen om ervoor uit te komen is wel te begrijpen als je denkt aan het stereotiepe beeld dat velen van eenzame mensen hebben. In onze samenleving kan iedereen zogezegd worden of doen wat hij wil, en denkt men al snel: het zal wel aan hem liggen.”

Merk je bij je cliënten dat ze vroeg of laat uit hun eenzaamheid kunnen raken?

“Als ze voor zichzelf hebben kunnen definiëren hoe het komt dat ze eenzaam zijn, dan kunnen ze daaraan werken. Ze moeten ook hun verwachtingen onder de loep nemen en afwegen of ze die kunnen waarmaken, want sommigen hebben een onrealistisch hollywoodiaans beeld van hoe een relatie hoort te zijn. Dan geef ik Dirk De Wachter gelijk: het hoeft niet allemaal perfect te zijn. Door de juiste technieken aan te leren, kunnen ze ook sociaal vaardiger worden. Maar als je partner is overleden en je erg onder de eenzaamheid lijdt, zal aanvaarding een grote rol spelen.

“Voorts beseft iedereen wel stilaan dat we anders moeten omgaan met onze smartphone. Als blijkt dat je dagelijks vier uur aan je schermpje hebt besteed, mag je weleens nadenken: wat had je in die vier uur kunnen doen waardoor je je meer voldaan had kunnen voelen? En in plaats van te zeggen: ‘We moeten vaker afspreken!’, moet je het gewoon dóén. Menselijk contact is zó belangrijk.”

Ben je iets tegengekomen tijdens je research waarvan je dacht: dit ga ik onthouden voor mezelf?

“Dat eenzaamheid ook iets moois kan zijn dat je doet nadenken over hoe je in het leven staat. Als je je eens eenzaam voelt, hoeft dat niet per se negatief te zijn. Bekijk het als een uitdaging: wat mis ik, wat wil ik en hoe kan ik het aanpakken om dat te bereiken? Welke mens wil ik zijn en met welke mensen wil ik geassocieerd worden? Waar haal ik minder energie uit? Daar moet je keuzes in durven te maken.”

© Humo