Van referendum tot akkoord: 3,5 jaar brexitsaga samengevat

Alles begint bij David Cameron, de Conservatieve premier van Groot-Brittannië tussen 2010 en 2016. De Tories zijn dan al jaren intern verdeeld over het Europese lidmaatschap, en Cameron beslist dat hij de discussie voor eens en voor altijd wil begraven: begin 2013 belooft hij dat als zijn Conservatieven de verkiezingen van 2015 winnen, er een referendum over het lidmaatschap van de Unie komt. Een gok, die - wat Cameron betreft althans - volledig verkeerd zal uitdraaien.

Want op 23 juni 2016 gaat een schok door Europa. Tegen de verwachtingen in hebben de Britten vóór de brexit gestemd. Het ja-kamp haalt het na een erg bitse en bijwijlen oneerlijke campagne met bijna 52 procent. De Britten zullen de Europese Unie verlaten.

David Cameron stapt vrijwel meteen na die vernederende nederlaag op. Hij voerde zelf campagne voor het lidmaatschap van de Unie, en "het zou niet juist zijn als ik de kapitein zou zijn die dit land naar zijn volgende bestemming moet leiden", zegt hij. Ook zijn opvolgster Theresa May was in principe tegen de brexit, maar bekeert zich al snel. Ze wil de wil van het volk respecteren, zegt ze. "Brexit means brexit" wordt al snel haar mantra.

Op 29 maart 2017 activeert May het Artikel 50 van het Verdrag van de EU, met de goedkeuring van het Britse parlement. Daarmee starten de brexitonderhandelingen, die maximaal twee jaar kunnen duren: 29 maart 2019 wordt D-Day.

Omdat May een erg krappe meerderheid heeft in het Britse parlement, organiseert ze in juni vervroegde verkiezingen. Een foute inschatting: de Conservatieven verliezen hun meerderheid en worden afhankelijk van de Noord-Ierse unionisten van DUP. De tien DUP-parlementsleden in het Lagerhuis kunnen nadien ruim twee jaar lang boven hun gewicht spelen: elk brexitvoorstel waar May mee op de proppen komt, moet ook door hen worden goedgekeurd. Theresa May blijft wel premier.

Op 22 september 2017 houdt May een belangrijke toespraak in het Italiaanse Firenze, om de toenemende frustratie over de onduidelijkheid van haar marsrichting wat te temperen. Ze bevestigt dat het Verenigd Koninkrijk de Europese rekeningen op het einde van de rit zal betalen, dat de rechten van Europese burgers in het Verenigd Koninkrijk gegarandeerd zullen worden en dat er een overgangsperiode na de brexit komt.

In december 2017 beslist de Europese Commissie dat er "voldoende vooruitgang" rond de burgerrechten, de Ierse grens en de financiële regeling is geboekt om door te gaan naar de tweede fase van de brexitonderhandelingen, onder meer over de toekomstige handelsrelaties tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk. De verwikkelingen over de Ierse grens blijven echter nog maanden aanslepen.

Aan het begin van de zomer van 2018 legt May haar brexitplannen eindelijk op tafel. Dat doet ze tijdens een ontmoeting met haar ministers in het landhuis Chequers, het buitenverblijf van de Britse premier. May stelt onder meer de creatie van een nieuwe Brits-Europese vrijhandelszone voor goederen voor, wat haar meteen het ontslag van haar brexitminister David Davis en minister van Buitenlandse Zaken Boris Johnson oplevert.

Het duurt uiteindelijk nog tot 14 november vooraleer de Britse regering zich achter een ontwerpakkoord over de brexit kan scharen. "De best mogelijke deal", maakt May zich sterk. De premier verliest er opnieuw een brexitminister door: dit keer neemt Dominic Raab ontslag. Ook minister van Werk en Pensioenen Esther McVey gooit de handdoek.

Maar May zet door en krijgt op 25 november de goedkeuring van de 27 andere Europese staatshoofden en regeringsleiders. Nu moet ze de deal enkel nog door het Britse parlement zien te krijgen.

Daar knelt nu precies het schoentje. Mays deal zal uiteindelijk tot drie keer toe worden weggestemd, met een grote meerderheid bovendien. De backstop is het grootste obstakel. Die noodoplossing bepaalt dat het Verenigd Koninkrijk ook na de overgangsperiode in een douane-unie met de EU moet blijven tot er een alternatief voorhanden is. Brussel en Londen willen zo een harde grens tussen EU-lidstaat Ierland en het Britse Noord-Ierland vermijden, maar voor de harde brexiteers is de regeling onaanvaardbaar.

Ondertussen geraken de Britse parlementsleden het ook niet eens over welke richting ze dan wel uit willen. Enkel een no deal-brexit, een harde crash uit de EU, wordt duidelijk verworpen. Op 14 maart stelt het parlement de brexit uit tot 12 april. Een "kort technisch uitstel" om het Lagerhuis de kans te geven de deal alsnog goed te keuren.

Maar de termijn blijkt te kort, en de brexit moet vlak voor de nieuwe deadline een tweede keer worden uitgesteld. Theresa May vraagt de Europese leiders om een uitstel tot 30 juni, maar haar collega's willen niet om de zoveel weken opnieuw naar Brussel voor een brexittop. Het wordt een 'flexit' - een flexibel uitstel van de brexit tot 31 oktober 2019, wat betekent dat als het Britse parlement eerder een deal krijgt goedgekeurd, de Britten de eerste dag van de daaropvolgende maand al uit de EU kunnen stappen.

Maar Westminster blijft sukkelen, en het parlement slaagt er maar niet in een duidelijke marsrichting aan te geven. Na twee moties van wantrouwen te hebben overleefd, kondigt May op 24 mei 2019 aan dat ze er begin juni de brui aan geeft. Na interne verkiezingen wordt Boris Johnson de nieuwe leider van de Britse Conservatieven, en dus ook de premier.

Johnson houdt er een heel andere stijl op na dan zijn voorganger. Volgens hem is de brexit gewoon een kwestie van optimisme. "Ik ben ervan overtuigd dat we een deal kunnen krijgen", en de "twijfelaars, doemdenkers en zwartkijkers zijn fout", zegt hij in zijn eerste grote speech als premier. Maar de reactie in Brussel is lauw. Johnson heeft een verleden als Europajournalist en was op zijn zachtst gezegd niet altijd even eerlijk over de gang van zaken in Brussel. Hij wil de backstop uit het akkoord van May, maar krijgt meteen het deksel op de neus. In een telefoongesprek met Europees Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker krijgt hij te horen dat het akkoord van May "de beste en enig mogelijke deal" is. Johnson schroeft de voorbereidingen op een no deal op en zal tot in den treure herhalen dat zijn land op 31 oktober uit de Europese Unie stapt, "akkoord of geen akkoord".

Intussen komt Johnson in eigen land al snel in de problemen. Wanneer hij voorstelt om het parlement maar liefst vijf weken op te schorten krijgt hij meteen de hele oppositie over zich heen. Officieel doet hij dat ter voorbereiding van de troonrede van de Queen op 14 oktober, maar volgens critici wil hij het parlement monddood maken vlak voor de brexitdatum van 31 oktober. De oppositie slaagt er uiteindelijk nog snel in een no deal op die datum onmogelijk te maken, met steun van 21 parlementsleden van Johnsons eigen partij. De premier verliest zijn meerderheid in het Lagerhuis, want hij zet ze allemaal uit de fractie.

Uiteindelijk beslist de hoogste Britse rechtbank dat de opschorting van het parlement onwettig was, en keert het Lagerhuis terug. Johnson vraagt tot twee keer toe vervroegde verkiezingen - volgens peilingen zou hij zo opnieuw aan een meerderheid in het parlement geraken - maar vangt telkens bot. Voor vervroegde verkiezingen heeft hij een tweederdemeerderheid in het parlement nodig, en die gunt de oppositie hem niet.

De onderhandelingen met de Europese Unie liggen intussen zo goed als stil, en dat al sinds Johnson is aangetreden. Brussel eist een evenwaardige vervanger voor de backstop - die de integriteit van de Europese interne markt en de Ierse vrede even goed garandeert - maar de Britse regering doet geen concrete voorstellen.

Tot begin oktober. Johnson legt een plan voor aan de Europese Commissie, waarin hij instemt met douanecontroles in de Ierse zee. Een grote doorbraak, want toen de Europese Unie dat maanden eerder voorstelde aan May noemde zij dat "onmogelijk voor elke Britse premier".

Na een uitzonderlijk constructieve ontmoeting met de Ierse taoiseach Leo Varadkar op 10 oktober gaat de bal helemaal aan het rollen. "We kunnen een pad naar een deal zien", klinkt het nu voor het eerst. Na nog een week van intense onderhandelingen in Brussel is het ontwerpakkoord over de brexit op 17 oktober, vlak voor de start van een cruciale Europese top, een feit.

De Europese Commissie en de Raad geven al snel groen licht, maar Westminster stribbelt opnieuw tegen. Johnson heeft de backstop er dan wel uit gekregen, de Europese Unie blijft ook in zijn akkoord een belangrijke invloed hebben op Britse handel. Uiteindelijk krijgt de premier principieel groen licht voor zijn deal, maar wil het Lagerhuis de wetgeving daaromtrent niet overhaast afhaspelen. Johnson moet daarom opnieuw uitstel vragen aan de Europese leiders: de oppositie had tevoren in allerijl een wet goedgekeurd die de premier daartoe verplichtte als hij voor de cruciale EU-top van 17 en 18 oktober geen geratificeerd akkoord kon voorleggen.

Johnson vraagt - zij het met frisse tegenzin - opnieuw een flexibel uitstel, en krijgt dat uiteindelijk ook. De brexitdatum is nu 31 januari 2020. De oppositie is er nu zeker van dat een harde brexit voor die datum onmogelijk is, en stemt in met vervroegde parlementsverkiezingen op 12 december. De premier hoopt de Tories opnieuw aan een parlementaire meerderheid te helpen, waarna hij zijn brexitplannen kan doorduwen. Momenteel liggen de Conservatieven aan de leiding in de peilingen, maar het Britse kiessysteem en de onvoorspelbare politieke context maken betrouwbare voorspellingen bijzonder moeilijk.