10 opvallende creaties uit het gevarieerde oeuvre van Panamarenko

Zijn overlijden komt heel onverwacht. In januari zou zijn 80ste verjaardag nog gevierd worden met een pop-uptentoonstelling bij de Antwerpse galerij Camp en Campo, een vervolg in de zomermaanden in het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen én een wandeling doorheen de Antwerpse binnenstad.

In de pop-uptentoonstelling zouden zijn meest geliefde werken worden samengebracht, aangevuld met maquettes, zelden eerder geziene tekeningen, historische filmpjes en andere objecten van zijn imaginaire werken. Wij maakten voor u een kleine selectie van zijn vele werken.

In de periode 1969-1971 bouwde hij de zeppelin ‘The Aeromodeller’. Dat werk bestaat uit drie delen: een ballonvormig drijflichaam, gemaakt van lange aan elkaar gekleefde stroken pvc, een constructie met propellers en motoren voor voortstuwing en besturing en tot slot een gondel, opgevat als ‘woonruimte’, vervaardigd uit een buigzame in het zilver gespoten rietsoort. 

De naam van het luchtschip ontleende Panamarenko aan een Engels tijdschrift voor modelbouwers en maakte hij officieel met de toevoeging 00-1PL (‘00’ voor de wettelijke identificatie van Belgische vliegtuigen, en ‘1PL’ voor ‘1ste Panamarenko Luchtschip’). Verschillende testvluchten mislukten, als ze al niet verboden werden.

In 1994 ontwierp hij de ‘Pepto Bismo’, een performant en draagbaar vliegapparaat dat door de piloot op de rug wordt gedragen. De titel van het vliegapparaat is ontleend aan het Amerikaanse geneesmiddel Pepto Bismol. De voortstuwing van de ‘Pepto Bismo’ gebeurt niet door de luchtverplaatsing via een ventilator, maar door een reeks korte hefschroeven die aangedreven worden door kleine maar krachtige motoren. Het helikopterprincipe stelt de piloot in staat loodrecht op te stijgen terwijl de besturing volledig door de lichaamsbeweging gebeurt. De kledij van de ‘Pepto Bismo’ komt uit Panamarenko’s persoonlijke garderobe.

In 2003 laat galeriehouder Ronny Van de Velde zes bronzen exemplaren vervaardigen van de ‘Pepto Bismo II’. Eén ervan krijgt van de Stad Antwerpen een publieke plaats als monument op het Sint-Jansplein, centraal in de volkse wijk waar Panamarenko ruim dertig jaar heeft gewoond en gewerkt. Het beeld werd ingewijd tijdens de Zomer van Panamarenko in 2003, wanneer de kunstenaar gevierd wordt met gelijktijdige tentoonstellingen van zijn werk in het Rubenshuis, het MuHKA en de Antwerpse Luchtschipbouw.

Dit object stelt een houten straalvliegtuig met korte, massieve vleugels voor. Achteraan op de romp heeft Panamarenko een klassier reactiemotor gemonteerd, die lijkt op een Duitse V1.

De romp en de cabine zijn dezelfde als die van de Helikopter Sir George Cayley van 1972, die enkel als tekening en zeefdruk bestaat. Pas in 1991 voert Panamarenko de romp van deze helikopter uit in balsahout en gebruikt die als cabine voor zijn Barada Jet. De door een straalmotor voortgestuwde ‘vliegende bom’ verwijst naar een herinnering uit de kindertijd van het oorlogskind Panamarenko, die geboren werd in 1940, aan het begin van WO II.

Halfweg de jaren negentig onderzocht Panamarenko de geheimen van de zee. Hij bedacht een stalen duikboot, de ‘Nova Zemblaya’. Die straalt kracht uit, maar is tegelijk verfijnd en elegant. 

Bedoeling was dat de kunstenaar daarmee van de Schelde via Spitsbergen naar Nova Zembla zou varen. Een oprechte poging wordt finaal afgeblazen.

Het feit dat Panamarenko buiten de stad woonde en dichter bij de natuur leefde, heeft dit werk sterk beïnvloed. De sculptuur bestaat uit een vliegenier die op de rug een vleugelconstructie van zes en een halve meter spanwijdte draagt.

“Ja, dat is hier in de weiden van Michelbeke ontstaan. In een wei kunt ge ver lopen, en dat is gemakkelijk om op te stijgen. In de stad met die vleugels gaat dat niet, daar hebt ge een rugzakske met een motor nodig om loodrecht op te stijgen”, klonk het destijds bij Panamarenko.

De titel van het tuig verwijst naar de gelijknamige film van 1985, waarin een personage ervan droomt om met zo’n opvouwbare vleugel te kunnen vliegen.

De ‘Persis Clambatta’ was een nieuwe poging om tot een bewegende kiprobot te komen. De constructie bevat nog een gedeelte elektronica, dat onder meer uit acht servomotoren bestaat. De naam van de kip verwijst naar de filmster Persis Khambatta, die in de sciencefictionfilm Star Trek van 1979 te zien was.

Dit was Panamarenko’s tweede vilten pop, gemaakt naar een afbeelding uit Playboy. Feltra, monochroom wit, zit uitdagend met gekruiste benen in een groene lederen zetel. De naam Feltra verwijst niet naar de naam van het Playboy-­model, maar naar de merknaam van het vilt waarmee de pop werd overtrokken.

De ‘Magnetische schoenen’ vormden een sleutelwerk uit Panamarenko’s begin­periode. De schoenen, volgens Panamarenko militaire bottines uit het voormalige Oostblok, kwamen uit zijn moeders schoenwinkel Goliatje in de Offerandestraat te Antwerpen.

Panamarenko bezocht in die tijd de Stock Americain, waar grote hoeveelheden Amerikaans oorlogsmateriaal tegen spotprijzen werd verkocht. Hij kocht er een aantal elektrische motoren, demonteerde ze en haalde er de koperen statorwikkelingen uit. De magneten in de wikkeling laste hij op een staafje en hij sloot er vervolgens elektriciteit op aan. Het resultaat was verbluffend. “Door de stroom in de magneten afwisselend aan en uit te schakelen, kon ik ondersteboven aan een stalen plafond hangen en rondstappen. Ik dacht: dat kan ik dan tenminste toch al. Dat was een begin, al een beetje zoals vliegen”, klonk het toen bij Panamarenko.

Panamarenko ontwikkelde de ‘Bing II’ als een hybride machine die geschikt was om zowel door de atmosfeer als door de ruimte te vliegen. De ‘Bing II’ wordt aangedreven met lucht en is voorzien van drie 4D-stuwmotoren, die ontwikkeld worden op basis van de Toymodel of Space-theorie. Over de goede prestaties van het toestel was Panamarenko optimistisch: “Als mijn theorie klopt, betekent dat het failliet van alle oliesjeiks, want ik tap de energie rechtstreeks af van de Big Bang...”’

In 1968 bouwde Panamarenko zijn eerste Meikever. Het geheel bestaat uit een tafeltje met een ijzeren onderstel en een glasplaat, met daarop een houten kist met een elektrisch snoer waaraan een kleine meikever bevestigd is. Het diertje is voorzien van een elektromotor en heeft vleugels die gemaakt zijn van ijzerdraad en cellofaan.

In 1975 creëerde hij een grotere en meer performante variant. Op de koffer is een afbeelding te zien van het circusnummer, uitgevoerd door een Chinese tovenaar, onder het opschrift ‘Salto Arte’. De ijzeren kever is met een elektrisch snoer aan een batterij verbonden die zich ook in de koffer bevindt. De kever heeft witgeschilderde dekschilden met rode sterretjes erop. Onder de dekschilden zit een elektromotor met een schroef verborgen, die de vleugels in beweging zet.