De burgerbeweging: echte vernieuwing of laagje vernis?

“In de Wetstraat leeft men nog in 1980.” Karel Van Eetvelt, voormalig Unizo-topman en de huidig CEO van bankenkoepel Febelfin maakte in de weekendkrant (DM 04/01) een harde analyse van de Belgische politiek. Terwijl de hele samenleving op alle vlakken razendsnel evolueert, gebruiken de politici nog recepten van 40 jaar geleden, stelde hij. Hij ontmoette de voorbije maanden tal van mensen. Het onderwerp van die gesprekken: waarom geen burgerbeweging oprichten om het parlement van binnenuit te moderniseren? De man in de straat beter betrekken is het beste antwoord op het populisme, redeneert hij. Het project, mee gedragen door een grotere groep, is nog pril en onzeker. Maar zou het potten kunnen breken?

Het buitenland toont de mogelijkheden. In Frankrijk werd Emmanuel Macron in 2017 uit het niets verkozen tot president met ‘En Marche’ (later ‘La République en Marche’), een burgerbeweging die de tegenstellingen tussen links en rechts wilde overstijgen. Er werd onder meer een grote bevraging bij 100.000 burgers georganiseerd om de standpunten te bepalen, en er waren debatten waar iedereen aan kon deelnemen. 

Maar werkt het ook? Socioloog Mark Elchardus (VUB) is sceptisch. “Burgerbeweging? Die naam is niet meer dan een laagje politieke marketing. In feite gaat het om nieuwe politieke partij. En dat lees ik ook in de plannen van Van Eetvelt. Als je dat uit de grond wilt stampen, is het logisch dat je breed consulteert.” 

Het beleid van Macron verschilt niet sterk van dat van zijn voorgangers, geeft Frankrijk-kenner Frederik Dhondt (VUB en UAntwerpen) aan. De grote pensioenhervorming, waar nu al bijna een maand tegen gestaakt wordt, werd van bovenaf uitgedacht. “Er ging helemaal geen grote overlegronde met de burgers aan vooraf”, legt hij uit. 

Macrons regering bestaat vooral uit mensen die al jarenlang op het allerhoogste niveau meedraaien. “De Parijse elite blijft aan de macht”, zegt hij. “Zou dat met Van Eetvelt zo anders zijn? Als ex-Unizo-baas en huidige CEO van Febelfin belichaamt hij eveneens de elite. Bovendien: La République en Marche trekt vooral hoger opgeleiden aan. Dat zie je ook in samenstelling van de Assemblée Nationale (de Franse Kamer van Volksvertegenwoordigers, RW). Het aantal ambtenaren dat verkozen raakte, is gedaald. In de plaats kwamen hogere kaderleden en ondernemers.”

Burgerontgoocheling

Van Eetvelt vindt dat Macron al te snel de principes van de burgerdemocratie heeft achtergelaten. Als je deelneemt aan de macht, wordt het moeilijk daar aan te weerstaan. “We zijn allemaal mensen”, zegt hij. Daarom dat hij een externe raad van bestuur van niet-politici wil laten toezien op het naleven van de basisfilosofie van de beweging. Maar hoe robuust is dat?

“Op een gegeven moment word je als beleidsmaker in een bepaald budgettair kader gedwongen”, zegt Dhondt. “Dat was in Frankrijk zo, dat zal in ons land de komende jaren niet anders zijn. Je zal concrete keuzes moeten maken: als het gaat over de pensioenen, minder overheidsapparaat of meer belastingen. Je creëert verwachtingen dat alles anders zal zijn, maar kan die niet inlossen. Van burgerbeweging ga je naar burgerontgoocheling.”

Wat wel klopt in de analyse Van Eetvelt, geeft Elchardus aan, is dat de burger zich steeds minder vertegenwoordigd voelt. “We hebben de laatste jaren effectief een verschuiving van de macht gezien”, zegt hij. “De direct verkozen politici hebben steeds minder te zeggen. De grote economische lijnen worden bepaald door de industrie en de grootbanken. Tegelijk is het de EU die het internationale kader bepaalt, onderhevig aan sterk gelobby.” 

Hoe het dan zit met het democratische vertegenwoordiging is een terechte vraag, vindt Elchardus. “Populisten spelen daar heel sterk op in, eisen weer meer volkssoevereiniteit”, zegt hij. “Dat gevoel van machteloosheid kan je ook wegwerken door meer directe inspraak. Maar praatgroepen, zoals Van Eetvelt lijkt voor te stellen, zijn dat niet. Die zijn niet representatief. De burger zal zich alleen maar verder vervreemd voelen.”

Lange weg

De weg naar een echte nieuwe politieke beweging is nog lang, beseft Van Eetvelt ook. Hoewel verschillende mensen interesse tonen, blijft de vraag: zijn ze bereid om effectief de stap te zetten om zich voluit te engageren? Zeker omdat de volgende verkiezingen (voorlopig) nog ruim vier jaar voor ons uit liggen. Hoe houd je zo lang het project in de lucht zonder dat je concreet actief kan zijn in het parlement? 

En zelfs als er vervroegde verkiezingen komen, is de vraag hoeveel verkozenen zo’n beweging kan binnenhalen om écht te wegen. In Frankrijk haalt de grootste partij in een kiesgebied na twee stemrondes de zetel binnen, ook al is dat met ‘maar’ 25 procent in de eerste ronde. Zo kan het snel gaan. In ons land bestaat het gevaar dat het politieke centrum nog verder versplinterd raakt. Van Eetvelt wil vooral het idee van politieke vernieuwing geplant hebben. “Als die er komt binnen de bestaande partijen: des te beter. Als dat niet gebeurt, zal er sowieso een burgerinitiatief komen.”