Het opvangkamp van het Griekse eiland Samos is een sloppenwijk

We nemen u mee naar het informele kamp dat buiten de omheining van het officiële opvangcentrum is ontstaan en op de heuvels blijft uitwaaieren. Daar verblijven naar schatting zes- of zevenduizend mensen. Het wordt op Samos door hen zelf én door hulpverleners "de jungle" genoemd. De meesten zijn alleenstaande jonge mannen, maar 1 op de 5 zijn vrouwen (of meisjes) en 1 op de 3 zijn minderjarig. De Afghanen en Syriërs vormen de grootste groepen, maar je ziet er ook opvallend veel Afrikanen: Congolezen, Kameroeners, Nigerianen, Ghanezen. Die hebben meestal het vliegtuig genomen naar Turkije (waarvoor ze makkelijk een toeristenvisum krijgen) en zijn van daaruit met de hulp van smokkelaars naar Griekenland  - en dus Europa - gevoerd.

(Lees verder onder de reportage voor "Het Journaal")

Als er geen hulporganisaties waren, zou de jungle nog meer jungle zijn. Het is de organisatie Artsen zonder Grenzen die hier voor drinkbaar water zorgt, dagelijks aangevoerd met vrachtwagens. Zij heeft ook voor 80 toiletten gezorgd  - één toilet voor iets minder dan 100 mensen. Andere groepen houden het kamp min of meer schoon, met opruimacties in samenwerking met bewoners. Al is "schoon" wel veel gezegd: overal slingert afval rond en mensen klagen over ratten en muizen in hun tenten. 

(lees verder onder de audioreportage)

Alle asielzoekers krijgen in theorie elke dag een maaltijd van de Griekse overheid. Maar daarvoor moeten ze urenlang in de rij staan, en als je de verhalen mag geloven zijn de maaltijden dikwijls al op voor iedereen aan de beurt is geweest. Elke asielzoeker krijgt daarnaast een bedrag van 90 euro per maand, op een betaalkaart. Voor de wintermaanden is aangekondigd dat het bedrag verhoogd zou worden tot 130 euro. Daarmee kan hij of zij voedsel kopen om zelf te koken op een hout- of gasvuurtje in het kamp. Geen wonder dat er duchtig hout wordt gekapt en gesprokkeld in de heuvels rondom het kamp.  

Wie hier aankomt, krijgt van de officiële asieldiensten doorgaans geen plaats toegewezen. Iedereen moet voor zichzelf een plaatsje zoeken of verwerven. Zo zijn er etnische hoeken en wijken ontstaan: heuvelafwaarts vind je meer Afrikanen, hogerop meer Syriërs, Afghanen of Koerden. Al speelt ook het moment van aankomst een rol. Hoe meer naar de rand van het kamp je trekt, hoe groter de kans dat de mensen daar nog niet lang geleden zijn toegekomen.

Of alle nieuwkomers een tent of zeil krijgen als ze aankomen, is een beetje onduidelijk. In elk geval is het kamp een ratjetoe van tenten en barakjes, in elkaar getimmerd met hout en zeildoek met het bekende UNHCR-logo (UNHCR is de vluchtelingenorganisatie van de VN). Wat opvalt op Samos is hoe creatief die tenten worden uitgebreid of met karton worden "gewapend" tegen de winterkou. Of ze worden op stenen en lattenconstructies geplaatst, om gespaard te blijven van modder en ongedierte. Je ziet ook steeds meer rechthoekige barakjes waarin soms een echte huisdeur is verwerkt  - niet altijd op koosjere wijze op de kop getikt. Als mensen toch uit Samos wegraken (wat in principe volgens de EU-Turkije-deal niet kan, zie verder) worden barakjes en tenten doorverkocht. 

Op die manier is het kamp van Samos eigenlijk geen tentenkamp meer, maar krijgt het de allures van een sloppenwijk. Je ziet het ook aan de winkeltjes of eetstandjes die her en der open gaan. Mensen zoeken kleine aanvullende inkomsten, en iets om om handen te hebben. 

De situatie op Samos en andere Griekse eilanden voor de Turkse kust heeft alles te maken met de EU-Turkije-deal. Om de vluchtelingen- en migrantenstroom naar West- en Noord-Europa in te dijken, sprak de EU in maart 2016 met Turkije af dat de Turkse overheid meer inspanningen zou doen om de oversteek naar Griekenland tegen te houden. In ruil bood de EU Turkije een hulplijn van 6 miljard euro. 

De belangrijkste afspraak was evenwel dat de EU (en in casu Griekenland) de meeste asielzoekers zou terugsturen naar Turkije, omdat Turkije voor de meerderheid als "veilig land" werd beschouwd. Juist om die terugkeer snel uit te voeren, zouden de asielzoekers in principe niet van de eilanden af mogen waar ze voet op Griekse en Europese bodem hadden gezet. Europa erkende wel dat Turkije, met de opvang van vier miljoen Syriërs, een buitengewoon zware last droeg. Daarom toonde het zich bereid om nog meer Syriërs op te vangen: voor elke Syriër die in het kader van de EU-Turkije-deal naar Turkije zou worden teruggestuurd, zou er een andere van Turkije worden overgenomen. Dat principe moest de Syriërs in Turkije ontmoedigen om de oversteek naar Griekenland nog langer te wagen, want wie in Turkije niets te vrezen had, verspeelde automatisch zijn recht op asiel in Europa.

Een tijdlang leek de deal één van zijn doelen te bereiken: de massale oversteek van vluchtelingen en migranten naar Griekenland werd inderdaad afgeremd, de aantallen vielen spectaculair terug. Tot er de voorbije maanden, zoals gezegd, weer opvallend meer bootjes en mensen opdoken.

Het onderdeel van de deal dat daarentegen nooit goed gerealiseerd werd, is het terugsturen van asielzoekers naar Turkije. Eind december 2019 waren er nog maar 2001 mensen teruggestuurd. Slechts 367 daarvan (18 procent) waren Syriërs. De meesten (732 of 37 procent) waren Pakistani. Andere nationaliteiten die schijnbaar makkelijker werden teruggestuurd waren Algerijnen, Marokkanen en Bengalen. Er zijn ook Afghanen en Irakezen op een terugkeerboot gezet, maar voor die groepen ging het slechts om een kleine fractie van het totaal. Over het algemeen zijn veel meer mannen (9 op 10!) teruggestuurd dan vrouwen of kinderen.

De reden daarvoor is de uiterst trage asielprocedure in Griekenland. Want bijna alle migranten of vluchtelingen die daar aankomen, vragen toch asiel aan. Op basis van de afspraken van de EU-Turkije-deal wordt nagegaan of die aanvraag ontvankelijk kan worden verklaard: of ze, concreet, redenen hebben om hun asielaanvraag in Europa te doen. Want als Turkije voor hen geen specifiek gevaar oplevert, dan moeten ze in principe daar blijven. Dat ontvankelijkheidsonderzoek alleen al sleept meestal maanden aan, en als de asielzoeker een negatief antwoord wil betwisten in beroep duurt het nog langer. Op die manier duurt het heel lang vooraleer er mensen kunnen worden teruggestuurd, en blijft de mensenmassa die de procedure moet uitzitten op de eilanden verder aangroeien.