Foto’s bewijzen aanwezigheid ‘beul’ Demjanjuk in vernietigingskamp Sobibor
In Noord-Duitsland zijn twee foto’s opgedoken waarop de toen 21-jarige Iwan Demjanjuk poseert in vernietigingskamp Sobibor. Dit maakte de Duitse politie bekend. Demjanjuk heeft tot aan zijn dood in 2012 ontkend aanwezig te zijn geweest in het kamp. Het is voor het eerst dat hij op foto’s is te zien in Sobibor.
Demjanjuk werd na een lange, geruchtmakende rechtsgang in 2011 in Duitsland op grond van ander bewijs veroordeeld wegens medeplichtigheid aan moorden in het kamp. Op Netflix is daarover de documentaire The Devil Next Door te zien.
De twee foto’s zijn afkomstig uit de erfenis van Johann Niemann, de plaatsvervangend kampcommandant van Sobibor die tijdens de opstand in het kamp in oktober 1943 werd vermoord. Ze werden door een hobbyhistoricus ontdekt bij de kleinzoon van Niemann. De kleinzoon droeg de foto’s over aan de Duitse stichting Bildungswerk Stanislaw Hantz, die er onderzoek naar deed met hulp van academici en de Duitse politie. De stichting geeft de beelden over ruim een week vrij.
Johann Niemann had de foto waarschijnlijk in zijn fotoboek opgenomen, omdat hij in het voorjaar van 1943 het commando had over de Oekraïense wachters. ‘We hebben uren, dagen, wekenlang naar deze twee foto’s gekeken’, zegt Martin Cüppers, onderzoeker aan de universiteit Stuttgart en gespecialiseerd in de Holocaust. ‘Zijn naam staat op een lijst van 82 mannen die op 26 maart 1943 naar Sobibor overgeplaatst werden. Op de groepsfoto die gemaakt is in het voorjaar van 1943 staan 21 mannen, de kans van één op vier dus dat hij erbij zou zitten.’
Rimpel
Cüppers stuurde de foto’s naar het Kriminaltechnischen Institut, het forensisch instituut van de Duitse politie in Baden-Württemberg. Onder meer aan de hand van een diepe rimpel langs zijn mond, die weinig voorkomt bij jonge mensen, werd Demjanjuk (toen 21 jaar) geïdentificeerd.
Tot zijn dood in 2012 heeft Demjanjuk ontkend dat hij in vernietigingskamp Sobibor is geweest. Deze foto’s tonen het tegendeel, zegt Jürgen Glodek, de toenmalige chef van de forensische afdeling die de foto’s onderzocht. ‘We hebben de twee beelden die opdoken in de verzameling van de kleinzoon van Niemann vergeleken met de foto’s die al bekend waren van Demjanjuk. Per onderdeel van het gezicht – denk aan de vorm van de ogen, de neus, de stand van de oren en de botstructuur – hebben we ze met andere foto’s van hem vergeleken. Aan de hand van de analyse van de verschillende delen van het gezicht kunnen we met 99 procent zekerheid vaststellen dat het hier om Demjanjuk gaat.’
Vooral historisch is de vondst van betekenis. Glodek: ‘Deze twee foto’s tonen aan dat deze mannen op de foto, onder wie Demjanjuk, niet aan de zijlijn hebben gestaan, maar wel degelijk in het vernietigingskamp zijn geweest en goed geweten moeten hebben van de moorden.’ Strafrechtelijk heeft Demjanjuks identificatie op het plaats delict geen gevolgen: net als in Nederland is in Duitsland de strafzaak gesloten bij het overlijden van de verdachte. Bovendien was hij aan de hand van ander bewijs al veroordeeld voor zijn aanwezigheid als kampbewaker in Sobibor.
Demjanjuk, die zich John ging noemen toen hij in de jaren vijftig naar de Verenigde Staten verhuisde, werd aan het eind van zijn leven in München tot vijf jaar gevangenisstraf veroordeeld voor medeplichtigheid aan de moorden in Sobibor. Hij stierf in een Duits verzorgingshuis in afwachting van zijn hoger beroep.
Eerder had Demjanjuk in Israël terechtgestaan en was hij veroordeeld tot de doodstraf, omdat hij Iwan de Verschrikkelijke, een extreem wrede kampbeul in Treblinka, geweest zou zijn. Die straf werd in 1993 ingetrokken, omdat hij door ooggetuigen werd verward met de eveneens Oekraïense kampbeul Iwan Marchenko. Hoewel er in Israël wel bewijs was voor Demjanjuks rol in Sobibor, werd hij daar niet voor vervolgd en kon hij terugkeren naar Ohio. Later werd hij door de VS alsnog uitgeleverd aan Duitsland, waar hij wel werd veroordeeld voor zijn aanwezigheid in Sobibor.
De Niemanncollectie
Voor de foto’s uit de nalatenschap van Johann Niemann opdoken, waren er slechts twee beelden bekend van Sobibor uit de periode waarin de vernietiging plaatsvond. De nazi’s lieten Sobibor in oktober 1943 met de grond gelijk maken om hun sporen te wissen, nadat enkele honderden Joden ontsnapt waren tijdens de opstand in het kamp, de grootste van de Holocaust.
De foto’s tonen vooral het zogenoemde Vorlager, waar de Duitsers en de Oekraïense wachters woonden. Op de beelden ziet het er haast uit als een vakantiepark: nette voortuintjes, een terras, gordijntjes voor de ramen en een houten poort naar een boerenerf waar varkens, ganzen en paarden gehouden werden. Alles om de naar schatting 170.000 tot 250.000 Joden die in het kamp zijn vergast het idee te geven dat ze te werk gesteld zouden worden.
Dat was een façade: Sobibor was – anders dan bijvoorbeeld Auschwitz – enkel een vernietigingskamp. Op nog geen 300 meter van het boerendecor dat is te zien op de beelden, stonden de acht gaskamers. Daar lag ook de ‘Himmelfahrtstrasse’, de nazibenaming voor de sluis vanaf het perron naar de gaskamers, waar de Joden zich moesten uitkleden en waar het haar van de vrouwen afgeknipt werd voordat ze de gaskamers ingedreven werden. Van dit gedeelte van het kamp zijn geen beelden.
Dinsdag 28 januari presenteert stichting Bildungswerk Stanislaw Hantz in Berlijn de fotocollectie en hun onderzoek in het boek Fotos aus Sobibor. Dan worden ook de beelden vrijgegeven.